„Uppbyggileg réttvísi“ getur gagnast bæði þolendum og gerendum: Horft til réttlætis en ekki refsinga Þorgils Jónsson skrifar 6. nóvember 2021 14:01 Dr. Margrét Valdimarsdóttir, afbrotafræðingur og dósent í lögreglufræðum við Háskólann á Akureyri. Vísir/Vilhelm Svokölluð uppbyggileg réttvísi gæti verið gott úrræði til að eiga við brot utan dómskerfis. Ferlið feli í sér áherslu á réttlæti en ekki refsingar og getur dregið úr áfallastreituröskun þolenda. Eins eru gerendur síður líklegir til að endurtaka brot sín. Þetta sagði Margrét Valdimarsdóttir afbrotafræðingur og dósent í lögreglufræði við Háskólann á Akureyri í viðtali í Reykjavík Síðdegis í gær. „Þetta er vel þekkt sem ágætis leið til að kljást við brot sem falla ekki vel að réttarkerfinu og refsilöggjöf eða erfitt að sanna þau,“ segir hún. „Í réttarkerfi verður að vera hafið yfir allan vafa að sá ákærði hafi sannarlega framið brotin. Við viljum hafa þannig.“ Margrét var spurð út í sáttamiðlun, en hún leggur áherslu á ferli sem kallast restorative justice á ensku, og útleggst sem uppbyggileg réttvísi á íslensku. Það sé talsvert notað í nágrannalöndunum. „Í því er lögð áhersla á réttlæti en ekki refsingar. Það að refsa geranda getur gefið samfélaginu í heild og jafnvel einhverjum þolendum huggun eða útrás til skemmri tíma litið, en refsingar eru kannski ekki vænlegasta leiðin til að kljást við brot, eða sú árangursríkasta ef við metum árangurinn með að fækka brotum.“ Margrét segir að réttlætið í þessum skilningi felist í því að sá brotlegi átti sig á skaðanum sem það hafi valdið. „Taki á því ábyrgð og gangist við brotinu og bæti fyrir það, sé það mögulegt.“ Fari fram á forsendum þolenda Þetta ferli, segir hún þurfa að fara fram á forsendum þolenda, sem ráði t.d. hverjir séu viðstaddir. Þolandi byrji svo á að lýsa afleiðingum af brotinu. „Í kjölfarið þarf sá brotlegi að taka ábyrgð. Segjast skilja og heyra að þolandi hafi upplifað þessar afleiðingar. Segja „Þetta er mér að kenna, ekki þér“. Gerandinn getur farið yfir einhverjar grunnorsakir, en þá verður að aðgreina að hann sé að tala um einhverjar skýringar, en ekki réttlætingar. Þolandi vill ekki heyra neinar réttlætingar fyrir brotinu.“ Margrét segir að þó að stjórnvöld séu ekki endilega framkvæmdaraðili eigi þau að sjá til þess að þessi úrræði séu til staðar og fjármagna þau. Þessu ferli sé oft stýrt af sjálfseignastofnunum, stundum millidómstigi, en það sé ekki starfsmaður dómstóla eða réttarkerfis sem sjái um slíka fundi, heldur einstaklingur sem hefur hlotið þjálfun í sáttamiðlun. Langflestir þolendur ánægðir Hún bætir því við að rannsóknir í löndum þar sem þetta tíðkast, sýni að langflestir þolendur séu ánægðir með þess háttar sáttamiðlun. Þau upplifa minni áfallastreituröskun en þolendur sem fara í gegnum réttarkerfið, því í réttarkerfinu geta þolendur upplifað annað áfall í dómsal. Til dæmis ef þau eru spurð óþægilegra spurninga löngu eftir að brotin hafa átt sér stað. Annað sem er áhugavert í þessu, segir Margrét, er að uppbyggilegt réttlæti dagi úr ítrekunartíðni brota. „Gerendur sem hafa farið í gegnum svona ferli eru ólíklegri til að endurtaka brot sín, en þau sem fara í gegnum réttarkerfið.“ Hún segir aðspurð að Alþingi þurfi nú að taka boltann, en er ekki sammála því að ekkert hafi verið gert í þessum málum síðustu ár. Þegar litið sé til byltinga á samfélagsmiðlum síðustu ár, #freethenipple og #metoo sé ljóst að samþykkt hafi verið að minnsta kosti tvö frumvörp þeim tengd, varðandi umsáturseinelti og kynferðislega friðhelgi. Óvægin umræða en ótvíræð viðhorfsbreyting Flest hafa eflaust orðið vör við óvægna umræðu í garð þolenda sem stíga fram með sögu sína á samfélagsmiðlum. Margrét segir umræðuna oft erfiða, en viðhorfsbreytingar séu engu að síður að eiga sér stað. „Okkur finnst öll þessi heift á samfélagsmiðlum óþægileg, en svo lítum við til baka og sjáum öfgar þar sem ungum stúlkum er í raun kennt um og dregin upp sú mynd af börnum og unglingsstúlkum að séu einhverskonar tálkvendi sem saklausir menn þurfi að passa sig á.“ Í heildina hafi hins vegar orðið veruleg viðhorfsbreyting sem birtist ekki fyrr en eftir á. Hún segir fullkomlega eðlilegt að fólk kjósi að koma fram og deila sögum sínum, enda hafi þolendur jafnan þurft að bera skömm og kljást við afleiðingar brota miklu frekar en gerendur. „Flestir þolendur hafa þörf fyrir að segja hvað gerðist upphátt við aðra manneskju. Sumir vilja gera það opinberlega á samfélagsmiðlum og það er allt í lagi. Fyrir þá þolendur sem vilja koma fram og segja frá í fjölmiðlum getur það bara verið valdeflandi og þá er það bara gott og blessað.“ Árétting: Fréttin hefur verið uppfærð. Í viðtalinu er Margrét spurð út í sáttamiðlun, en hún vísar þess í stað til enska hugtaksins restorative justice. Það útleggst sem „uppbyggileg réttvísi“ á íslensku og felur í sér aðra nálgun en það sem oftast er kallað sáttamiðlun. Texta greinarinnar var breytt í samræmi við það. Kynferðisofbeldi MeToo Samfélagsmiðlar Dómsmál Mest lesið Þingmaður úðaði eyrnameðali fyrir hunda í kokið á sér Innlent Sérsveit handtók vopnaðan mann Innlent Umfangsmestu loftárásir frá upphafi stríðs Erlent Kveður Glerártorg eftir sautján ár Innlent Þorbjörg segir Úlfar hengja bakara fyrir smið Innlent Sósíalistar tortími mögulega sjálfum sér Innlent Tóku á móti tveimur börnum á innan við klukkustund Innlent Úr Kvennaskólanum í píparann Innlent Elsti hestur landsins er 36 vetra með tennur og hófa í fínu standi Innlent Steinn reistur við með eins konar blöðrum Innlent Fleiri fréttir Stefnt að nýjum og glæsilegum miðbæ í Grundarfirði Kviknaði í bíl á miðjum vegi Framtíð vararíkissaksóknara ræðst á allra næstu dögum Þorbjörg segir Úlfar hengja bakara fyrir smið Sósíalistar tortími mögulega sjálfum sér Dómsmálaráðherra tjáir sig um ummæli Úlfars Úr Kvennaskólanum í píparann Afsögn Úlfars og afstaða Íslands til ástandsins á Gasa Sérsveit handtók vopnaðan mann Tóku á móti tveimur börnum á innan við klukkustund Steinn reistur við með eins konar blöðrum Elsti hestur landsins er 36 vetra með tennur og hófa í fínu standi Vannærð börn svelti eða verði læknanlegum sjúkdómum að bráð „Þú hakkar ekki á tóman maga“ Kveður Glerártorg eftir sautján ár Þingmaður úðaði eyrnameðali fyrir hunda í kokið á sér „Hafa ekki lyft litla fingri í máli Oscars“ Dúxinn fjarri góðu gamni Brottvísun Oscars, skortur á kvenhökkurum og hundgamall hestur Vísar ásökunum um smölun aftur til sendanda Skjálftinn reyndist 5,1 og fannst frá Skaganum að Hellu Gunnar Smári kosinn úr stjórn: Úrsagnir og uppnám á aðalfundi Sósíalistaflokksins Skiptar skoðanir á „forljótum“ varðturnum gegn vasaþjófnaði Stór skjálfti fannst vel á suður- og vesturlandi Dráttarvéladagur er á Blikastöðum í dag Beiðni Oscars hafnað: „Það bíður hans engin birta, það er enginn þarna“ Nýr meirihluti komi ekki til greina Umsókn Oscars um landvistarleyfi hafnað og nýr meirihluti útilokaður Þrjár erlendar stúlkur með hæstu einkunn í FÁ Brennandi einbýlishús reyndist eyðibýli Sjá meira
Þetta sagði Margrét Valdimarsdóttir afbrotafræðingur og dósent í lögreglufræði við Háskólann á Akureyri í viðtali í Reykjavík Síðdegis í gær. „Þetta er vel þekkt sem ágætis leið til að kljást við brot sem falla ekki vel að réttarkerfinu og refsilöggjöf eða erfitt að sanna þau,“ segir hún. „Í réttarkerfi verður að vera hafið yfir allan vafa að sá ákærði hafi sannarlega framið brotin. Við viljum hafa þannig.“ Margrét var spurð út í sáttamiðlun, en hún leggur áherslu á ferli sem kallast restorative justice á ensku, og útleggst sem uppbyggileg réttvísi á íslensku. Það sé talsvert notað í nágrannalöndunum. „Í því er lögð áhersla á réttlæti en ekki refsingar. Það að refsa geranda getur gefið samfélaginu í heild og jafnvel einhverjum þolendum huggun eða útrás til skemmri tíma litið, en refsingar eru kannski ekki vænlegasta leiðin til að kljást við brot, eða sú árangursríkasta ef við metum árangurinn með að fækka brotum.“ Margrét segir að réttlætið í þessum skilningi felist í því að sá brotlegi átti sig á skaðanum sem það hafi valdið. „Taki á því ábyrgð og gangist við brotinu og bæti fyrir það, sé það mögulegt.“ Fari fram á forsendum þolenda Þetta ferli, segir hún þurfa að fara fram á forsendum þolenda, sem ráði t.d. hverjir séu viðstaddir. Þolandi byrji svo á að lýsa afleiðingum af brotinu. „Í kjölfarið þarf sá brotlegi að taka ábyrgð. Segjast skilja og heyra að þolandi hafi upplifað þessar afleiðingar. Segja „Þetta er mér að kenna, ekki þér“. Gerandinn getur farið yfir einhverjar grunnorsakir, en þá verður að aðgreina að hann sé að tala um einhverjar skýringar, en ekki réttlætingar. Þolandi vill ekki heyra neinar réttlætingar fyrir brotinu.“ Margrét segir að þó að stjórnvöld séu ekki endilega framkvæmdaraðili eigi þau að sjá til þess að þessi úrræði séu til staðar og fjármagna þau. Þessu ferli sé oft stýrt af sjálfseignastofnunum, stundum millidómstigi, en það sé ekki starfsmaður dómstóla eða réttarkerfis sem sjái um slíka fundi, heldur einstaklingur sem hefur hlotið þjálfun í sáttamiðlun. Langflestir þolendur ánægðir Hún bætir því við að rannsóknir í löndum þar sem þetta tíðkast, sýni að langflestir þolendur séu ánægðir með þess háttar sáttamiðlun. Þau upplifa minni áfallastreituröskun en þolendur sem fara í gegnum réttarkerfið, því í réttarkerfinu geta þolendur upplifað annað áfall í dómsal. Til dæmis ef þau eru spurð óþægilegra spurninga löngu eftir að brotin hafa átt sér stað. Annað sem er áhugavert í þessu, segir Margrét, er að uppbyggilegt réttlæti dagi úr ítrekunartíðni brota. „Gerendur sem hafa farið í gegnum svona ferli eru ólíklegri til að endurtaka brot sín, en þau sem fara í gegnum réttarkerfið.“ Hún segir aðspurð að Alþingi þurfi nú að taka boltann, en er ekki sammála því að ekkert hafi verið gert í þessum málum síðustu ár. Þegar litið sé til byltinga á samfélagsmiðlum síðustu ár, #freethenipple og #metoo sé ljóst að samþykkt hafi verið að minnsta kosti tvö frumvörp þeim tengd, varðandi umsáturseinelti og kynferðislega friðhelgi. Óvægin umræða en ótvíræð viðhorfsbreyting Flest hafa eflaust orðið vör við óvægna umræðu í garð þolenda sem stíga fram með sögu sína á samfélagsmiðlum. Margrét segir umræðuna oft erfiða, en viðhorfsbreytingar séu engu að síður að eiga sér stað. „Okkur finnst öll þessi heift á samfélagsmiðlum óþægileg, en svo lítum við til baka og sjáum öfgar þar sem ungum stúlkum er í raun kennt um og dregin upp sú mynd af börnum og unglingsstúlkum að séu einhverskonar tálkvendi sem saklausir menn þurfi að passa sig á.“ Í heildina hafi hins vegar orðið veruleg viðhorfsbreyting sem birtist ekki fyrr en eftir á. Hún segir fullkomlega eðlilegt að fólk kjósi að koma fram og deila sögum sínum, enda hafi þolendur jafnan þurft að bera skömm og kljást við afleiðingar brota miklu frekar en gerendur. „Flestir þolendur hafa þörf fyrir að segja hvað gerðist upphátt við aðra manneskju. Sumir vilja gera það opinberlega á samfélagsmiðlum og það er allt í lagi. Fyrir þá þolendur sem vilja koma fram og segja frá í fjölmiðlum getur það bara verið valdeflandi og þá er það bara gott og blessað.“ Árétting: Fréttin hefur verið uppfærð. Í viðtalinu er Margrét spurð út í sáttamiðlun, en hún vísar þess í stað til enska hugtaksins restorative justice. Það útleggst sem „uppbyggileg réttvísi“ á íslensku og felur í sér aðra nálgun en það sem oftast er kallað sáttamiðlun. Texta greinarinnar var breytt í samræmi við það.
Kynferðisofbeldi MeToo Samfélagsmiðlar Dómsmál Mest lesið Þingmaður úðaði eyrnameðali fyrir hunda í kokið á sér Innlent Sérsveit handtók vopnaðan mann Innlent Umfangsmestu loftárásir frá upphafi stríðs Erlent Kveður Glerártorg eftir sautján ár Innlent Þorbjörg segir Úlfar hengja bakara fyrir smið Innlent Sósíalistar tortími mögulega sjálfum sér Innlent Tóku á móti tveimur börnum á innan við klukkustund Innlent Úr Kvennaskólanum í píparann Innlent Elsti hestur landsins er 36 vetra með tennur og hófa í fínu standi Innlent Steinn reistur við með eins konar blöðrum Innlent Fleiri fréttir Stefnt að nýjum og glæsilegum miðbæ í Grundarfirði Kviknaði í bíl á miðjum vegi Framtíð vararíkissaksóknara ræðst á allra næstu dögum Þorbjörg segir Úlfar hengja bakara fyrir smið Sósíalistar tortími mögulega sjálfum sér Dómsmálaráðherra tjáir sig um ummæli Úlfars Úr Kvennaskólanum í píparann Afsögn Úlfars og afstaða Íslands til ástandsins á Gasa Sérsveit handtók vopnaðan mann Tóku á móti tveimur börnum á innan við klukkustund Steinn reistur við með eins konar blöðrum Elsti hestur landsins er 36 vetra með tennur og hófa í fínu standi Vannærð börn svelti eða verði læknanlegum sjúkdómum að bráð „Þú hakkar ekki á tóman maga“ Kveður Glerártorg eftir sautján ár Þingmaður úðaði eyrnameðali fyrir hunda í kokið á sér „Hafa ekki lyft litla fingri í máli Oscars“ Dúxinn fjarri góðu gamni Brottvísun Oscars, skortur á kvenhökkurum og hundgamall hestur Vísar ásökunum um smölun aftur til sendanda Skjálftinn reyndist 5,1 og fannst frá Skaganum að Hellu Gunnar Smári kosinn úr stjórn: Úrsagnir og uppnám á aðalfundi Sósíalistaflokksins Skiptar skoðanir á „forljótum“ varðturnum gegn vasaþjófnaði Stór skjálfti fannst vel á suður- og vesturlandi Dráttarvéladagur er á Blikastöðum í dag Beiðni Oscars hafnað: „Það bíður hans engin birta, það er enginn þarna“ Nýr meirihluti komi ekki til greina Umsókn Oscars um landvistarleyfi hafnað og nýr meirihluti útilokaður Þrjár erlendar stúlkur með hæstu einkunn í FÁ Brennandi einbýlishús reyndist eyðibýli Sjá meira