Heilu skýjakljúfarnir af rusli

Þrátt fyrir að Íslendingar hafi náð umtalsverðum árangri við endurvinnslu úrgangs á síðustu árum stöndum við þeim þjóðum langt að baki sem við berum okkur gjarnan saman við. Þeir sem best þekkja til vilja að fræðsla um endurvinnslu og umhverfismál verði stóraukin. Margt bendir til að almenningur sinni endurvinnslu lítt nema þegar af henni er beinn fjárhagslegur ávinningur.

500 plastpokar á mann á ári

Notkun einnota plastpoka hefur aukist gríðarlega á síðustu áratugum. Árið 2008 voru framleiddar 3,4 milljónir tonna af burðarpokum í Evrópu, en það samsvarar þyngd tveggja milljóna fólksbíla, að því er segir á heimasíðu

Umhverfisstofnunar. Hver einstaklingur innan Evrópusambandsins notar því um 500 plastpoka að meðaltali á ári.

Umhverfisáhrif plastpokanna eru mikil. Stærstur hluti þeirra er urðaður með venjulegu heimilissorpi en töluvert magn sleppur út í umhverfið með einum eða öðrum hætti. Plastið brotnar niður á mjög löngum tíma en eyðist aldrei að fullu. Það safnast saman í umhverfinu eins og þekkt er á stórum svæðum í Atlantshafi og Kyrrahafi þar sem myndast hafa „eyjar" úr plasti sem fara stöðugt stækkandi. Árlega drepst fjöldi landdýra, sjófugla og sjávarspendýra vegna plastmengunar og spilliefni geta loðað við plastagnirnar sem berast inn í fæðukeðjuna þegar það brotnar niður.

Áætlað er að um 70 milljónir plastpoka falli til á ári hverju hér á landi. Það eru um 1.120 tonn af plasti. Langstærstur hluti þessara plastpoka fer í urðun með öðrum heimilisúrgangi en á urðunarstöðunum tekur niðurbrot pokanna nokkrar aldir, jafnvel hátt í þúsund ár. Töluvert af pokum sleppur út í náttúruna og velkist þar um í langan tíma og getur haft mikil áhrif á lífríkið. Þetta kemur fram í drögum að Landsáætlun um meðhöndlun úrgangs 2013-2024 (Landsáætlun) sem nú er í vinnslu í umhverfis- og auðlindaráðuneytinu.

Brugðist við vandanum

Mörg ríki eru þegar byrjuð að bregðast við mengunarvandanum. Kínverjar hafa til að mynda bannað ákveðna þyngd af plastpokum, nokkur ríki í Bandaríkjunum hafa bannað eða lagt á þá gjald og hjá Evrópusambandinu (ESB), hvert Íslendingar sækja flestar sínar reglugerðir í umhverfismálum, hefur verið rætt um að banna alfarið notkun á haldapokum í verslunum. Líklegra er þó talið að hagrænum stjórntækjum verði beitt til að draga úr pokanotkun. Í því felst að bannað verði að afhenda ókeypis plastpoka í verslunum, sérstakt gjald verði síðan lagt á þá og álögur svo hækkaðar í áföngum. Samkvæmt Landsáætluninni tækju þessar aðgerðir gildi í byrjun árs 2015.

Tapaðar auðlindir

„Plastpokar eru mikið vandamál. Þeim fylgir ekki bara sóðaskapur heldur glatast mikið af auðlindum við að búa þá til," segir Stefán Gíslason umhverfisstjórnunarfræðingur hjá UMÍS ehf. Environice. „Það þarf um tvö kíló af olíu til að búa til eitt kíló af plastpokum og eitt kíló af plastpokum hefur álíka orkugildi og eitt kíló af olíu. Myndum við henda svo miklu af olíu? Við flytjum inn eldsneyti dýrum dómum svo það er eitthvað mjög vitlaust við þetta dæmi."

Til að bregðast við þeim vandamálum sem fylgja plastpokunum segir Stefán að besta leiðin sé sennilega að skattleggja plastpoka og banna að afhenda einnota plastpoka án gjalds. Tekjurnar væri síðan hægt að nota til að hreinsa upp þá poka sem til falla. „Plastpokarnir eru víðast hvar seldir nú þegar en það hefur að ég held ekki haft mikil áhrif á notkunina. Í gegnum skattlagningu er hægt að stýra neyslunni eitthvað. Kannski eru 15-20 krónur of lítið. Fólk myndi hugsa sig tvisvar um ef þeir væru dýrari."

Horfa þarf framar í ferlið

Stefán segir erfitt að fá fólk til að endurvinna pokana enda sé enginn sérstakur hvati til þess eins og kerfið er nú. Nauðsynlegt sé að horfa framar í ferlið að hans mati; það er að draga úr neyslunni og fræða fólk um mikilvægi endurvinnslu.

„Fólk verður að átta sig á því að plastpoki er ekki bara mengunarvandi framtíðar. Þegar við fleygjum einum plastpoka erum við að fleygja um tuttugu grömmum af olíu. Ef við margföldum það með nokkrum tugum milljóna plastpoka sem til falla á hverju ári er þetta orðin ansi há upphæð sem við höfum ekki efni á að sóa," segir Stefán og bætir við að mikil mengun fylgi einnig olíuvinnslunni við framleiðslu plastpokana. „Það þarf að leggja meiri áherslu á að mennta fólk svo það skilji allt ferlið og hvaða þýðingu það hefur að fleygja plastpokum. Pokarnir eru bara ekki eitthvað sem fýkur burt og næsti bæjarstarfsmaður tekur upp og urðar."

Urðunarhaugur á vindasömu svæði

Ragna Halldórsdóttir, deildarstjóri á umhverfis- og fræðslusviði Sorpu, segist ekki líta á plastpokana sem vandamál. Þeir komi oftast á sorpvinnslustöðvar með venjulegu heimilissorpi þar sem þeir eru baggaðir og síðan fluttir í Álfsnes til urðunar. Þar hafi ekki orðið vart við mengun af þeirra völdum þrátt fyrir að þeir séu unnir úr olíu.

Ragna segir hins vegar að til mikils sé að vinna við að minnka notkun plastpoka. „Við þurfum að ala upp betri umhverfisvitund hjá neytendum. Það hefur ekki verið lögð mikil áhersla á kynningar sem slíkar heldur frekar á að flokka, skila og endurvinna. Upphafspunkturinn er alltaf hjá neytendum," segir Ragna.

Hún viðurkennir þó fúslega að plastið fjúki stundum af svæðinu og af þeim sökum þurfi að taka tillit til veðurfars. „Álfsnesið er vindasamt svæði og við þurfum til dæmis að loka svæðinu í um tuttugu daga á ári vegna veðurs. Plastið getur fokið og borist þannig út í umhverfið. Það er vissulega vandamál."

Milljónir rafhlaðna í ruslið

Íslendingar fleygja hátt í tveimur milljónum rafhlaðna með hefðbundnu heimilisrusli á ári hverju. Rafhlöður innihalda spilliefni sem geta verið skaðleg heilsu og umhverfi, en meðal eiturefna sem finna má í rafhlöðum eru þungmálmarnir blý, kvikasilfur og kadmíum. Samkvæmt ársskýrslu Úrvinnslusjóðs fyrir árið 2011 endurvinna Íslendingar aðeins 28% af þeim rafhlöðum og rafgeymum sem til falla á ári hverju.

Stefna stjórnvalda í úrgangsmálum byggir að miklu leyti á reglugerðum ESB. Samkvæmt nýrri reglugerð umhverfis- og auðlindaráðherra sem er í samræmi við Evrópureglugerð skal safna að minnsta kosti 25% af öllum úrgangsrafhlöðum og rafgeymum. Íslendingar hafa verið rétt yfir þessum mörkum síðustu tvö ár. Árið 2009 var hlutfallið 26% en var 28% árið 2010.

Samkvæmt Landsáætluninni er gert ráð fyrir að hlutfall endurunninna rafhlaðna og rafgeyma aukist á næstu árum. Frá septemberlokum árið 2016 skal hlutfallið vera að lágmarki 45% en vera komið upp í 65% árið 2020 og 85% árið 2024.

Þó svo að Íslendingar séu nú þegar búnir að ná gildandi markmiðum ESB (25%) er umhugsunarvert hve lítið skilar sér í raun til endurvinnslunnar. Þá má einnig velta því fyrir sér hvort ekki megi ná þeim markmiðum um endurvinnslu fyrr en gert er ráð fyrir í væntanlegri Landsáætlun.

Óskiljanleg markmið

„Markmiðin í drögum að Landsáætlun eru mjög lág," segir Bjartmar Alexandersson, framkvæmdastjóri Grænnar framtíðar ehf. sem sérhæfir sig í endurnýtingu á raftækjum. „Það að við séum ánægð með minna en 30% endurheimtu á rafhlöðum er auðvitað fáránlegt því það þýðir að meira en 70% rafhlaðna lenda í óflokkuðu rusli og spilliefnin sem fylgja því eru gríðarleg."

Þó svo að Íslendingar standi framar en margar þjóðir þegar kemur að endurvinnslu segir Bjartmar að við séum langt á eftir þjóðum sem við berum okkur gjarnan saman við. „Þjóðverjar nálgast 94% endurnýtingu á almennum úrgangi. Þá eru Hollendingar að ná um 95% endurnýtingu."

Bjartmar segir aðhald íslenskra yfirvalda vera lítið sem ekkert þegar komi að aðstöðu og vinnslu fyrirtækja í endurvinnslu. Fyrirtækin sjálf séu meira og minna við stjórnvölinn og þar séu hagnaðarsjónarmiðin í forgrunni. „Það eru þrír aðilar sem stjórna þessum svokallaða ruslamarkaði; Hringrás, Íslenska gámafélagið og Gámaþjónustan. Ef þeir samþykkja ekki eitthvað sem lýtur að úrvinnslu raftækja og öðru slíku verður það einfaldlega ekki að veruleika," segir Bjartmar.

Rafhlöður fluttar út með raftækjum

Markmið Grænnar framtíðar er að draga úr því magni rafeindabúnaðar sem endar á sorphaugum landsins og stuðla að endurnýtingu á slíkum búnaði í gegnum innlenda samstarfsaðila. Það sem safnast er svo flutt út til vottaðra endurnýtingarfyrirtækja víða um heim.

„Við fáum til okkar farsíma og önnur tæki til að endurnýta og oftar en ekki fylgja rafhlöðurnar með tækjunum," segir Bjartmar. „Á tímabili fengum við mikið af fjarstýringum og voru rafhlöðurnar þá undantekningalaust enn í tækjunum. Þetta gæti verið ein ástæða þess að svo lítið endurheimtist af rafhlöðum."

Bjartmar segir að hluti vandamálsins sé áhugaleysi, bæði hjá almenningi og yfirvöldum. „Yfirvöld nýta kraftana í annað, til dæmis virkjanamál. Vandamálin sem standa okkur nær gleymast."

Til vitnis um áhugaleysið segist Bjartmar hafa falast eftir samstarfi við umhverfisyfirvöld en þeirri fyrirspurn sé enn ósvarað. Græn framtíð hefur í millitíðinni gert samstarfssamninga við ríkisstjórnir Færeyja og Nýfundnalands.

Virkilegt vandamál

„Endurvinnsla á rafhlöðum er virkilegt vandamál. Langstærstur hluti þeirra endar með venjulegu heimilissorpi," segir Jóhann Karl Sigurðsson, rekstrarstjóri spilliefna hjá Hringrás, sem er eitt þeirra fyrirtækja sem sjá um endurvinnslu á rafhlöðum. Jóhann Karl segir að efla verði vitund almennings og að ríki og sveitarfélög verði að koma að því máli. „Í umhverfismálum er fólk að rífast um virkjanir en mætti kannski líta sér nær," segir Jóhann Karl, sem bendir á að fyrirtækin í „ruslgeiranum" hafi sinnt kynningarmálum, til dæmis í skólum. „Hvorki ríki né sveitarfélög hafa hins vegar sýnt þessu áhuga," segir Jóhann Karl.

Jóhann Karl segir að endurskoða þurfi flokkunarkerfi við endurvinnslu hér á landi. Nú séu nokkur fyrirtæki starfandi á markaði sem hvert vinni eftir sinni stefnu. „Umhverfisráðuneytið verður að taka af skarið í þessum efnum og koma á samræmdu flokkunarkerfi," segir Jóhann Karl.

Óásættanleg markmið

Svandís Svavarsdóttir umhverfis- og auðlindaráðherra segir markmiðin um endurheimtu rafhlaðna sem fram koma í Landsáætluninni ekki ásættanleg.

„Að mínu mati er 28% söfnun ekki ásættanleg, einkum með hliðsjón af því að úrvinnslugjald hefur verið lagt á rafhlöður samkvæmt lögum. Þetta hlutfall bendir til þess að úrvinnslugjaldið hafi ekki náð nægilegum árangri í þessum vöruflokki, hvað sem veldur. Reynt var að sporna við þessu lága hlutfalli með því að hækka lágmarkssöfnunarmarkmið í þrepum á komandi árum. Farin var sú leið að setja raunhæf markmið þótt ákjósanlegra sé að ná þeim fyrr. Setja á aukinn kraft í að vekja athygli á þessum markmiðum og ber Úrvinnslusjóður ábyrgð á að þeim sé náð," segir Svandís.

Þegar Svandís er spurð hvort ekki sé nauðsynlegt að fræða almenning um endurvinnslu, þá sérstaklega ef ná eigi tilteknum markmiðum, segir hún það sjálfsagt.

„Sveitarfélög og einkafyrirtæki í meðhöndlun úrgangs hafa í auknum mæli staðið fyrir fræðslu sem hefur skilað sér í aukinni meðvitund neytenda um mikilvægi endurvinnslu og þannig stuðlað að aukinni flokkun úrgangs. Það liggur fyrir að auka þarf fræðslu enn frekar og ráðuneytið áformar að fela Umhverfisstofnun það hlutverk að einhverju leyti. Þá væri æskilegt að ráðuneytið yki samstarf við menntamálaráðuneytið til að efla fræðslu um endurvinnslu í skólakerfinu."