Hubble lýkur árlegum veðurathugunum í ytra sólkerfinu Kjartan Kjartansson skrifar 24. nóvember 2021 12:45 Gasrisarnir fjórir, frá vinstri: Júpíter, Úranus, Satúrnus og Neptúnus. NASA Nýjar myndir Hubble-geimsjónaukans af gas- og ísrisunum í utanverðu sólkerfinu sýna vísindamönnum hvaða breytingar hafa orðið á veðri og vindum þar. Sjónaukinn skyggnist árlega út í ytra sólkerfið til að vakta stærstu reikistjörnur þess. Ekkert fast yfirborð er á ytri reikistjörnunum fjórum: Júpíter, Satúrnus, Úranus og Neptúnus. Þær eru fyrst og fremst úr gastegundum eins og vetni, helíum, ammóníaki og metani. Yfirborð þeirra tekur sífelldum breytingum með stormum, hvirflum og iðum sem skjóta upp kollinum og hverfa aftur. Á sumum þeirra eru tröllauknir stormar sem hafa geisað í að minnsta kosti hundruð ára eins og Stóri rauði bletturinn, helsta kennileiti Júpíters. Hubble-geimsjónaukinn tók myndir af reikistjörnunum fjórum í september og október. Með því að bera þær saman við þær sem voru teknar í fyrra og árin á undan eykst skilningur vísindamanna á hvernig veður og vindur þróast í lofthjúpi risanna. Júpíter kom stjörnufræðingum nokkuð á óvart. Nokkrir nýir og hvítleitir háþrýstistormar geisa þar á suðurhveli en vísindamenn eru fyrst og fremst hissa á að miðbaugssvæði reikistjörnunnar sé enn dökkappelsínugult að lit. Það hefur yfirleitt verið hvítt eða drapplitað undanfarin ár. Vísindamennirnir höfðu búist við því að applelsínuguli liturinn sem sást síðast hefði dofnað. Stjörnufræðingar uppgötvuðu nýlega að vindhraði yst í Stóra rauða blettinum á Júpíter væri að aukast en að minnka nær miðju stormsins. Bletturinn er stærri en jörðin að þvermáli og vindhraðinn þar er um 179 metrar á sekúndu. Lögun hans er smám saman að verða meira hringlaga en sporöskjulaga. Júpíter á mynd Hubble frá 4. september 2021. Miðbaugssvæðið er enn dökkappelsínugult að lit. Stóri rauði bletturinn er sterkasta kennileitið rétt sunnan miðbaugs.NASA, ESA, A. Simon (NASA-GSFC), and M. H. Wong (UC Berkeley); M Breytir hratt um lit með árstíðaskiptunum Á Satúrnusi er nú byrjað að hausta á norðurhvelinu. Hröð og sterk litaskipti eiga sér því stað í norðlægum beltum lofthjúpsins þar. Þá er sexhyrndi stormurinn sem einkennir norðurskaut reikistjörnunnar nú mun greinilegri en hann var í fyrra. Vetri er nýlokið á suðurhvelinu en þar er er lofthljúpurinn enn fölbláleitur. Árstíðarbundar sveiflur í styrk sólarljóss er ástæða litabreytinganna í lofthjúpnum. Suðurhvel Satúrnusar er fölbátt eftir veturinn þar. Sexhyrndur stormurinn í kringum norðurpólinn er vel greinilegur. Mynd Hubble frá 12. september 2021.NASA, ESA, A. Simon (NASA-GSFC), og M. H. Wong (UC Berkeley); My Upplitað norðurhvel að vori Ólíkt Júpíter og Satúrnusi hefur ekkert geimfar heimsótt Úranus og Neptúnus frá því að Voyager 2 þeyttist þar fram hjá seint á 9. áratugnum. Úranus er eina reikistjarnan í sólkerfinu sem snýst á „hliðinni“ miðað við sporbraut sína um sólina en tilgátur eru um að árekstur við annað fyrirbæri hafi velt reikistjörnunni. Á mynd Hubble sést norðurpólsvæðið upplitað í vorsólinni. Vísindamenn telja að lofthjúpurinn, sem er allajafna ljósblár, lýsist upp þegar útfjólublátt ljós sólar hefur áhrif á styrk metangass, móðuagnir í honum og loftstrauma. Þrátt fyrir að norðurskautið haldi áfram að lýsast eru skörp skil í suðri við sömu breiddargráðu og undanfarin ár. Tilgátur eru um að skotvindur myndi fyrirstöðu við 43. breiddargráðu. Norðurpóll Úranusar er upplitaður, líklega vegna aukinnar birtu frá sólinni sem fylgir vorinu þar. Mynd Hubble frá 25. október.NASA, ESA, A. Simon (NASA-GSFC), og M. H. Wong (UC Berkeley); My Stormur sem sneri við Neptúnus, ysta reikistjarna sólkerfisins, líkist enn þeirri reikistjörnu sem Voyager 2 sá fyrst árið 1989: blá með einum stórum dökkum bletti. Vísindamenn fundu nýjan dökkan blett þar árið 2018 en hann mjakaðist suður á bóginn að miðbaugi þar sem háþrýstikerfi af þessu tagi leysast jafnan upp. Myndin í ár sýnir aftur á móti að stomurinn virðist hafa snúið við og haldið aftur í norður. Annar minni stormur sést nú fyrir sunnan sem gæti hafa kvarnast úr þeim stærri og dregið úr honum kraft. Bæði Neptúnus og Úranus eru bláir á litinn vegna þess að metangas í lofthjúpi þeirra drekkur í sig rautt ljós sólar og sama Rayleigh-tvístrun þess á sér stað og gerir himinn á jörðinni bláan að degi til. Mynd Hubble af Neptúnusi 7. september 2021. Á norðurhveli sést dökkt háþrýstikerfi. Fá björt ský er að finna í bláum lofthjúpnum, alveg eins og þegar Voyager 2 flaug fram hjá fyrir meira en þrjátíu árum.NASA, ESA, A. Simon (NASA-GSFC), og M. H. Wong (UC Berkeley); My Geimurinn Júpíter Satúrnus Úranus Neptúnus Vísindi Mest lesið Telur sig hafa orðið vitni að aðdraganda drápsins Innlent Fangaverðir á sjúkrahús eftir hópárás fanga Innlent Óvænt ávarp forsætisráðherra: „Við munum verja lýðveldið Ísland“ Innlent „Þjóðin þarf að fá að vita hvernig þau hafa hagað sér á bak við tjöldin“ Innlent Trump hrósaði forsetanum fyrir færni í eigin móðurmáli Erlent Segir ummæli ráðherra um sig ógeðfelld Innlent Sauð upp úr þegar Bryndís sagði Hildi fylgja vinnureglum Innlent Kemur kjarnorkuvetur á eftir kjarnorkuákvæðinu? Innlent „Alvarleg yfirlýsing frá formanni flokks“ Innlent „Það er orrustan um Ísland“ Innlent Fleiri fréttir Fannst lifandi inni í kistu tveimur dögum eftir að leit hófst Stúlkur látnar afklæðast til að athuga með blæðingar Kvarta yfir því að reykur frá Kanada sé að skemma sumarið Bandaríkjamenn refsa sendifulltrúa SÞ í málefnum Palestínumanna Tveir létust í loftárásum Rússa á Kænugarð í nótt Trump hrósaði forsetanum fyrir færni í eigin móðurmáli Bindur vonir við „einn inn, einn út“ áætlun í innflytjendamálum Vill hefna vinar síns Bolsonaro með 50 prósenta tollum á Brasilíu Þrír látnir og sextán saknað eftir árás á fraktskip Sigldi á ísjaka á fleygiferð og komst naumlega af Ljóstruðu upp um heimilisfang sænska forsætisráðherrans á Strava Þurfa ekki lengur að fara úr skónum í öryggiseftirlitinu Rússar gera umfangsmikla drónaárás á yfir 700 skotmörk Eyddu færslum spjallmennisins sem lofuðu Adolf Hitler 109 látnir og yfir 160 saknað Er Trump að gefast upp á Pútín? Aðeins eitt mál enn óleyst í vopnahlésviðræðum Öllu flugi til og frá næststærstu borg Frakklands aflýst Náðu myndum af gesti frá annarri stjörnu Harma dauða ráðherrans en tjá sig ekki um hann Sakfelldir fyrir að kveikja í iðnaðarhúsnæði fyrir Wagner-málaliða Hafnar gagnrýni á samskipti við lyfjarisa í faraldrinum Bresk stjórnvöld hyggja á aðgerðir gegn trúnaðarsamningum Ekki fleiri greinst með mislinga í Bandaríkjunum í 33 ár Vill safna íbúum Gasa í lokaðar búðir og flytja síðan á brott Bandamenn fá hótunarbréf um 25 til 40 prósent toll „Þeir verða að geta varið sig“: Hættir við að hætta vopnasendingum Yfir hundrað látnir í Texas Ellefu dagar milli nýrra jarðganga í Færeyjum Samgönguráðherrann lést daginn sem Pútín rak hann Sjá meira
Ekkert fast yfirborð er á ytri reikistjörnunum fjórum: Júpíter, Satúrnus, Úranus og Neptúnus. Þær eru fyrst og fremst úr gastegundum eins og vetni, helíum, ammóníaki og metani. Yfirborð þeirra tekur sífelldum breytingum með stormum, hvirflum og iðum sem skjóta upp kollinum og hverfa aftur. Á sumum þeirra eru tröllauknir stormar sem hafa geisað í að minnsta kosti hundruð ára eins og Stóri rauði bletturinn, helsta kennileiti Júpíters. Hubble-geimsjónaukinn tók myndir af reikistjörnunum fjórum í september og október. Með því að bera þær saman við þær sem voru teknar í fyrra og árin á undan eykst skilningur vísindamanna á hvernig veður og vindur þróast í lofthjúpi risanna. Júpíter kom stjörnufræðingum nokkuð á óvart. Nokkrir nýir og hvítleitir háþrýstistormar geisa þar á suðurhveli en vísindamenn eru fyrst og fremst hissa á að miðbaugssvæði reikistjörnunnar sé enn dökkappelsínugult að lit. Það hefur yfirleitt verið hvítt eða drapplitað undanfarin ár. Vísindamennirnir höfðu búist við því að applelsínuguli liturinn sem sást síðast hefði dofnað. Stjörnufræðingar uppgötvuðu nýlega að vindhraði yst í Stóra rauða blettinum á Júpíter væri að aukast en að minnka nær miðju stormsins. Bletturinn er stærri en jörðin að þvermáli og vindhraðinn þar er um 179 metrar á sekúndu. Lögun hans er smám saman að verða meira hringlaga en sporöskjulaga. Júpíter á mynd Hubble frá 4. september 2021. Miðbaugssvæðið er enn dökkappelsínugult að lit. Stóri rauði bletturinn er sterkasta kennileitið rétt sunnan miðbaugs.NASA, ESA, A. Simon (NASA-GSFC), and M. H. Wong (UC Berkeley); M Breytir hratt um lit með árstíðaskiptunum Á Satúrnusi er nú byrjað að hausta á norðurhvelinu. Hröð og sterk litaskipti eiga sér því stað í norðlægum beltum lofthjúpsins þar. Þá er sexhyrndi stormurinn sem einkennir norðurskaut reikistjörnunnar nú mun greinilegri en hann var í fyrra. Vetri er nýlokið á suðurhvelinu en þar er er lofthljúpurinn enn fölbláleitur. Árstíðarbundar sveiflur í styrk sólarljóss er ástæða litabreytinganna í lofthjúpnum. Suðurhvel Satúrnusar er fölbátt eftir veturinn þar. Sexhyrndur stormurinn í kringum norðurpólinn er vel greinilegur. Mynd Hubble frá 12. september 2021.NASA, ESA, A. Simon (NASA-GSFC), og M. H. Wong (UC Berkeley); My Upplitað norðurhvel að vori Ólíkt Júpíter og Satúrnusi hefur ekkert geimfar heimsótt Úranus og Neptúnus frá því að Voyager 2 þeyttist þar fram hjá seint á 9. áratugnum. Úranus er eina reikistjarnan í sólkerfinu sem snýst á „hliðinni“ miðað við sporbraut sína um sólina en tilgátur eru um að árekstur við annað fyrirbæri hafi velt reikistjörnunni. Á mynd Hubble sést norðurpólsvæðið upplitað í vorsólinni. Vísindamenn telja að lofthjúpurinn, sem er allajafna ljósblár, lýsist upp þegar útfjólublátt ljós sólar hefur áhrif á styrk metangass, móðuagnir í honum og loftstrauma. Þrátt fyrir að norðurskautið haldi áfram að lýsast eru skörp skil í suðri við sömu breiddargráðu og undanfarin ár. Tilgátur eru um að skotvindur myndi fyrirstöðu við 43. breiddargráðu. Norðurpóll Úranusar er upplitaður, líklega vegna aukinnar birtu frá sólinni sem fylgir vorinu þar. Mynd Hubble frá 25. október.NASA, ESA, A. Simon (NASA-GSFC), og M. H. Wong (UC Berkeley); My Stormur sem sneri við Neptúnus, ysta reikistjarna sólkerfisins, líkist enn þeirri reikistjörnu sem Voyager 2 sá fyrst árið 1989: blá með einum stórum dökkum bletti. Vísindamenn fundu nýjan dökkan blett þar árið 2018 en hann mjakaðist suður á bóginn að miðbaugi þar sem háþrýstikerfi af þessu tagi leysast jafnan upp. Myndin í ár sýnir aftur á móti að stomurinn virðist hafa snúið við og haldið aftur í norður. Annar minni stormur sést nú fyrir sunnan sem gæti hafa kvarnast úr þeim stærri og dregið úr honum kraft. Bæði Neptúnus og Úranus eru bláir á litinn vegna þess að metangas í lofthjúpi þeirra drekkur í sig rautt ljós sólar og sama Rayleigh-tvístrun þess á sér stað og gerir himinn á jörðinni bláan að degi til. Mynd Hubble af Neptúnusi 7. september 2021. Á norðurhveli sést dökkt háþrýstikerfi. Fá björt ský er að finna í bláum lofthjúpnum, alveg eins og þegar Voyager 2 flaug fram hjá fyrir meira en þrjátíu árum.NASA, ESA, A. Simon (NASA-GSFC), og M. H. Wong (UC Berkeley); My
Geimurinn Júpíter Satúrnus Úranus Neptúnus Vísindi Mest lesið Telur sig hafa orðið vitni að aðdraganda drápsins Innlent Fangaverðir á sjúkrahús eftir hópárás fanga Innlent Óvænt ávarp forsætisráðherra: „Við munum verja lýðveldið Ísland“ Innlent „Þjóðin þarf að fá að vita hvernig þau hafa hagað sér á bak við tjöldin“ Innlent Trump hrósaði forsetanum fyrir færni í eigin móðurmáli Erlent Segir ummæli ráðherra um sig ógeðfelld Innlent Sauð upp úr þegar Bryndís sagði Hildi fylgja vinnureglum Innlent Kemur kjarnorkuvetur á eftir kjarnorkuákvæðinu? Innlent „Alvarleg yfirlýsing frá formanni flokks“ Innlent „Það er orrustan um Ísland“ Innlent Fleiri fréttir Fannst lifandi inni í kistu tveimur dögum eftir að leit hófst Stúlkur látnar afklæðast til að athuga með blæðingar Kvarta yfir því að reykur frá Kanada sé að skemma sumarið Bandaríkjamenn refsa sendifulltrúa SÞ í málefnum Palestínumanna Tveir létust í loftárásum Rússa á Kænugarð í nótt Trump hrósaði forsetanum fyrir færni í eigin móðurmáli Bindur vonir við „einn inn, einn út“ áætlun í innflytjendamálum Vill hefna vinar síns Bolsonaro með 50 prósenta tollum á Brasilíu Þrír látnir og sextán saknað eftir árás á fraktskip Sigldi á ísjaka á fleygiferð og komst naumlega af Ljóstruðu upp um heimilisfang sænska forsætisráðherrans á Strava Þurfa ekki lengur að fara úr skónum í öryggiseftirlitinu Rússar gera umfangsmikla drónaárás á yfir 700 skotmörk Eyddu færslum spjallmennisins sem lofuðu Adolf Hitler 109 látnir og yfir 160 saknað Er Trump að gefast upp á Pútín? Aðeins eitt mál enn óleyst í vopnahlésviðræðum Öllu flugi til og frá næststærstu borg Frakklands aflýst Náðu myndum af gesti frá annarri stjörnu Harma dauða ráðherrans en tjá sig ekki um hann Sakfelldir fyrir að kveikja í iðnaðarhúsnæði fyrir Wagner-málaliða Hafnar gagnrýni á samskipti við lyfjarisa í faraldrinum Bresk stjórnvöld hyggja á aðgerðir gegn trúnaðarsamningum Ekki fleiri greinst með mislinga í Bandaríkjunum í 33 ár Vill safna íbúum Gasa í lokaðar búðir og flytja síðan á brott Bandamenn fá hótunarbréf um 25 til 40 prósent toll „Þeir verða að geta varið sig“: Hættir við að hætta vopnasendingum Yfir hundrað látnir í Texas Ellefu dagar milli nýrra jarðganga í Færeyjum Samgönguráðherrann lést daginn sem Pútín rak hann Sjá meira