Lægsta hlutfall nauðungarvistana af Norðurlöndunum

Nauðungarvistanir eru hlutfallslega fæstar á Íslandi miðað við Norðurlöndin, samkvæmt upplýsingum frá Landspítalanum. Ástæðan fyrir lágu hlutfalli nauðungarvistana er ekki þekkt, en talið er að meðal annars smæð samfélagsins hafi áhrif og að aðrar hefðir hafi skapast í umönnun geðsjúkra hér á landi. Hvergi er þó haldið skipulega utan um upplýsingar um heildarfjölda nauðungarvistana eða sjálfræðissviptinga á Íslandi. Nefndir Sameinuðu þjóðanna hafa ítrekað kvartað undan skorti á opinberum tölulegum gögnum á Íslandi samkvæmt framkvæmdastýru Mannréttindaskrifstofu Íslands. Áreiðanlegar upplýsingar eru mikilvægar fyrir eftirlit og mannréttindavernd.

Landspítalinn og innanríkisráðuneytið tóku saman gögn um nauðungarvistanir fyrir umfjöllun Fréttablaðsins. Þær upplýsingar hafa ekki verið aðgengilegar almenningi áður. Þar kemur fram að 48 klukkustunda nauðungarvistanir á þessu ári eru 167 talsins á Landspítalanum. Þá tók innanríkisráðuneytið saman tölur yfir tuttugu og eins dags nauðungarvistanir fyrir síðustu þrjú ár, þar sem kemur fram aukning á árinu 2011. Þar sem ekki eru til sambærilegar tölur fyrir önnur ár, reynist erfitt að draga haldbærar ályktanir af upplýsingunum. Engar upplýsingar eru aðgengilegar um fjölda sjálfræðissviptinga.

Tölfræði ábótavant

„Það er ekki til nein heildstæð tölfræði um nauðungarvistanir,“ segir Héðinn Unnsteinsson, sem situr í varastjórn Geðhjálpar og er fyrrverandi sérfræðingur á geðheilbrigðissviði hjá Evrópuskrifstofu Alþjóðageðheilbrigðisstofnunarinnar. „Það er nauðsynlegt að halda betur utan um grundvallarforsendur til að vita hvar við stöndum, til dæmis um 48 klukkustunda vistanir en þar er mikið vald falið læknum,“ bendir Héðinn á. „Í grunninn snúast nauðungarvistanir um frelsisskerðingu, en frelsið er það mikilvægasta sem við eigum. Inngripin eru grundvölluð á skaðalögmáli Johns Stewarts Mill, því að ekki megi skerða frelsi fólks nema af því stafi hætta, en hættumatið er hins vegar alltaf huglægt,“ segir hann og spyr hvernig eigi að leggja mat á það hvort og hvenær einstaklingur geti talist hættulegur sjálfum sér og öðrum. „Það felst mikið vald í því að fá að leggja það mat og því má ekki gleyma að nauðungarvistun er mjög alvarlegt inngrip í líf hverrar manneskju.“ Hann segir málið því að stórum hluta snúast um siðferðilegar grundvallarspurningar og því þurfi upplýsingar um tíðni og eðli nauðungarvistana að vera aðgengilegar.

Fjöldi aðstandenda 

Héðinn segir jafnframt vanta tölfræði yfir það hverjir beiðist tuttugu og eins dags nauðungarvistunar. „Líklega eru það í langflestum tilvikum aðstandendur, en við vitum það ekki fyrir víst,“ segir hann. „Það þarf að ýta undir aukna aðkomu velferðarþjónustunnar og þar með takmarka ábyrgð nánustu ættingja. Ef ábyrgðin liggur á fjölskyldunni getur það vakið mikla reiði og vanmáttartilfinningu og til að takmarka mögulega lífsgæðaskerðingu notenda og aðstandenda þarf að breyta þessu,“ segir hann. Í umfjöllun Fréttablaðsins hefur komið fram að fagfólk og aðstandendur gagnrýni fyrirkomulag við nauðungarvistanir, þar sem aðstandendur eru látnir skrifa undir beiðni um nauðungarvistun. Forsvarsmenn Landspítalans hafa sagt að velferðarþjónustan taki það hlutverk oftar að sér en áður.

Siðferðileg skylda

Í ársskýrslu Sjúkrahússins á Akureyri er að finna fullkomnustu upplýsingarnar um fjölda og hlutfall nauðungarvistana, en þær eru einungis lítill hluti allra nauðungarvistana á Íslandi. Landspítalinn gefur ekki út sambærilegar upplýsingar, en á þessu ári hófst í fyrsta sinn skipuleg söfnun upplýsinga á fjölda 48 klukkustunda nauðungarvistana. „Það eru bara fagleg vinnubrögð að vera með þessi gögn á hreinu og spurning um gæðastjórnun. Aðrar þjóðir gera þetta svo til þess að vera samanburðarhæf þurfum við að gera þetta,“ segir María Einisdóttir, framkvæmdastjóri geðsviðs Landspítalans. Hún segir engar lagalegar skyldur hvíla á sjúkrahúsinu að safna upplýsingunum. Það sé bara siðferðleg skylda okkar og fagleg rök sem hvíli að baki.

Ófullkomin tækni

Ástæða þess að það hefur ekki verið gert fyrr segir María helgast af tæknilegum örðugleikum við að safna gögnum úr sjúkraskrám einstaklinga. Á síðasta ári var upplýsingunum safnað handvirkt og kom þá í ljós að vanskráningar eru á nauðungarvistunum. „Við vissum frá fyrri athugunum að hlutfall nauðungarvistana væri mjög lágt á Íslandi, en það kom í ljós að það er ekki eins lágt og við héldum,“ segir María, sem vonast til að nýtt kerfi verði komið í gagnið árið 2014. Þá standi til að safna upplýsingum með skipulegum hætti.

Lágt hlutfall nauðungarvistana

Hlutfall nauðungarvistana á Íslandi er um fjögur prósent, samkvæmt upplýsingum frá Landspítalanum. Það er afar lágt hlutfall miðað við hin Norðurlöndin, þar sem hlutfall nauðungarvistana er á bilinu tuttugu til þrjátíu prósent. Halldóra Jónsdóttir, yfirlæknir á geðsviði Landspítalans, segir að ekki sé vitað með vissu hvers vegna svo sé, en líklega er skýringin margþætt: „Hér eru til dæmis færri innflytjendur en á hinum löndunum, en þeir eru gjarnan minna tengdir inn í samfélagið og vita síður hvert á að leita og veikjast þar af leiðandi meira,“ segir Halldóra og bendir jafnframt á að fjölskyldan sé gjarnan dreifðari erlendis og fólk hafi þá síður stuðning af henni. „Hér á Íslandi er líka gott aðgengi að sjúkrahúsum og víða er ekki eins ströng löggjöf um nauðungarvistanir og hér á Íslandi,“ segir Halldóra. Hún segir að á Norðurlöndunum geti læknar beitt fyrir sig rökum fyrir nauðungarvistun, sem ekki myndi ekki ganga að nota hér. „Hér er kappkostað að fá fólk til að samþykkja sjálft innlögn.“ 

Menningarmunur

Héðinn segir ástæðuna geta komið til vegna ólíkrar menningar og vinnulags sem þróast hafi á Íslandi. „Það kemur fyrst upp í hugann ákvörðun Helga Tómassonar árið 1933 um að banna notkun spennitreyja og belta. Hann brenndi spennitreyjurnar og henti beltunum, öllu nema einu sem mér skilst að sé til sýnis á Alþingi,“ segir hann, og þar með hafi skapast hefð fyrir því að nota ekki þannig nauðung í umönnun geðsjúkra. „Hér er frekar notast við ákveðna tækni til að hefta fólk. En almennt finnst mér menn vera viljugri til að tala saman og ræða málin hér og má það án efa tengja fámenninu að einhverju leyti“ segir Héðinn. 

Smæð samfélagsins

„Við búum líka í litlu samfélagi þar sem enginn er óþekktur,“ segir Héðinn. Hann segir því oft hægt að komast hjá formlegri nauðungarvistun með því að kalla til nánustu aðstandendur sem komi til hjálpar. „Félagslegar aðstæður fólks eru hins vegar ekki öðru vísi hér heldur en til dæmis á Norðurlöndunum þar sem nauðungarvistun er algengari. Það er því ekki það sem útskýrir muninn. Frekar er það vinnulagið sem skapast hefur hefð um og aukinn vilji til samtals í smáu samfélagi,“ segir hann.