Innlent

Bæta þurfi skilyrði til barneigna

Lovísa Arnardóttir og Kristinn Haukur Guðnason skrifar
Fæðingartíðni er í sögulegu lágmarki hér á landi.
Fæðingartíðni er í sögulegu lágmarki hér á landi. Vísir/Getty
„Fæðingartíðnin hér á landi er nú í sögulegu lágmarki en hún er nú á milli 1,7 og 1,8 börn á ævi hverrar konu. Hún hefur yfirleitt verið há á Íslandi miðað við önnur Evrópulönd, eða í kringum tvö börn á hverja konu frá því upp úr 1980,“ segir Ólöf Garðarsdóttir, prófessor í félagssögu á menntavísindasviði Háskóla Íslands, í samtali við Fréttablaðið.

Hún segir að það megi í þessu samhengi þó ekki gleyma því að ástæðan fyrir því að íbúum hefur ekki fækkað, þrátt fyrir að fæðingartíðni hafi lækkað, sé að fólk lifir miklu lengur í dag en áður. Lífslíkur eru með þeim hæstu hér á landi. Árið 2018 var meðalævilengd karla 81,0 ár og meðalævilengd kvenna 84,1 ár á Íslandi.

Hún segir að með tilliti til, sem dæmi, framleiðni sé það vissulega ókostur. Með því að reikna framfærsluhlutfall [e. Dependecy ratio] sé hægt að sjá hversu margir aldraðir og börn eru að baki hverjum vinnandi einstaklingi. Hlutfallið fæst með því að reikna hlutfall fólks á eftirlaunaaldri plús börn af öllum vinnandi. Hér á Íslandi er hlutfallið 0,649. Sé hlutfallið 1 þýðir það að jafnmörg eru ekki vinnandi og þau sem eru vinnandi.

Ólöf Garðarsdóttir
Ólöf segir að ef litið er á fæðingartíðni með tilliti til þeirra lífsgæða sem við lifum við og framleiðni í samfélaginu þá sé mögulega tilefni til að hafa áhyggjur af lækkandi fæðingartíðni. Spurð hvort innflutningur á fólki myndi leysa vandann segir Ólöf að í mörgum Evrópulöndum grundvallist hagvöxtur að verulegu leyti á aðfluttu vinnuafli. Þetta eigi augljóslega við um Ísland um þessar mundir. Það sé þó mikill misskilningur að fæðingartíðni hækki við það að innflytjendum fjölgi, það er fólki ekki endilega ofarlega í huga að bæta við sig barni þegar það flytji búferlum milli landa. Hér á landi eru flestir innflytjendur frá austanverðri Evrópu þar sem fæðingartíðnin sé mun lægri en hér á landi, innflytjendur hér á landi eignast þannig mun færri börn en Íslendingar.

Hún segir að það sem myndi helst leiða til hækkaðrar fæðingartíðni, hér á landi, miðað við reynslu annarra landa, væri að hækka aftur fæðingarorlofsþakið og að lengja fæðingarorlofið og leitast við að brúa bilið milli fæðingarorlofs og leikskóla. Hámarksgreiðsla í fæðingarorlofi var lækkuð verulega í kjölfar efnahagshrunsins 2008 en hefur nú verið hækkuð og stendur núna í 600 þúsund krónum. Fæðingar­orlof er alls níu mánuðir, en félags- og barnamálaráðherra tilkynnti fyrr á árinu að það yrði tíu mánuðir um næstu áramót.

Ólöf segir að greiðsluhámarkið geti skipt sköpum fyrir fólk. Sérstaklega þegar litið er til þess að fólk eignast almennt börn seinna um ævina og sé þá að eignast börn í miðjum starfsframa. Þá finnist því síður eins og það geti lækkað ráðstöfunartekjur. Heildarlaun voru að meðaltali 721 þúsund árið 2018. Miðgildi var 632 þúsund og algengustu mánaðarlaun voru 550 til 600 þúsund í fyrra.

Ólöf segir að þrátt fyrir að fæðingartíðni hafi lækkað hérlendis þá sé hún þó enn há í samanburði við fæðingartíðni annars staðar í Evrópu. Hún hafi lengi verið mjög lág í mörgum löndum í Evrópu og nefnir sem dæmi Þýskaland. Þar hafi fæðingartíðni dottið niður í 1,3 börn á ævi hverrar konur í kringum 1970. Það er áhugavert að þar hækkaði fæðingartíðnin fyrir nokkrum árum þegar Þjóðverjar breyttu fæðingarorlofslöggjöfinni að norrænni fyrirmynd. Á Portúgal, Spáni og Ítalíu sé hún afar lág, á bilinu 1,2-1,3 og hafi verið þar síðan 1990.

„Það er auðvitað engan veginn nóg til að viðhalda mannfjöldanum. Þar hefur ævilengdin líka lengst þannig að sum þessara landa eru í talsvert miklum erfiðleikum,“ segir Ólöf.

Ólafur Þór Gunnarsson.Fréttablaðið/Sigtryggur Ari.

Öldrun þjóðarinnar úrlausnarefni

Nýlega birti Hagstofan tölur um meðalævilengd Íslendinga og fer hún sífellt hækkandi. Árið 2018 var meðalævilengd íslenskra karla 81 ár en kvenna rúmlega 84 sem er með því hæsta í Evrópu. Á síðustu 40 árum hefur meðalævilengdin hækkað um 10 ár. Á sama tíma hefur frjósemi lækkað skarpt, úr 2,9 börnum á hverja konu í 1,7. Gefur því augaleið að þjóðin eldist hratt með tilheyrandi vandamálum.

„Við erum ekki enn komin í vandræði út af þessu,“ segir Ólafur Þór Gunnarsson, þingmaður Vinstri grænna og öldrunarlæknir, í samtali við Fréttablaðið. „Við erum svo lánsöm að hafa lífeyriskerfi sem er að stærstum hluta fjármagnað af sparnaði einstaklinganna sjálfra. Þess vegna erum við ekki með alveg sömu vandamál og þar sem lífeyriskerfið er fjármagnað með öðrum hætti.“

Það sem lendir á okkur er hins vegar að fjármagna heilbrigðisþjónustu fyrir þjóðina sem verður sífellt eldri. Bæði spítalaþjónustu og fjölgun hjúkrunarrýma.

„Eldra fólk er samt heilsuhraustara en áður,“ segir Ólafur. „Þau krónísku heilsufarsvandamál sem fylgja öldrun byrja nú seinna en áður. En fjöldinn sem þarf á heilbrigðisþjónustu að halda mun samt aukast. Árið 2060 munu verða á þriðja tug þúsunda yfir 85 ára aldri.“

Lífeyrismálin hafa einnig verið til umræðu og nefnir þingmaðurinn Óli Björn Kárason vandann „tifandi tímasprengju“. Ólafur vill ekki ganga svo langt.

„Þetta er alveg klárlega úrlausnarefni sem við þurfum að finna lausn við. Umræðan um að seinka lífeyristökualdrinum handvirkt var rædd í þingnefnd fyrir nokkrum árum en umræðan hefur ekki verið í gangi síðan. Þessi frétt Hagstofunnar er áminning til okkar um að við þurfum að hugsa um þessi mál,“ segir Ólafur.

Nefnir hann að ein leiðin gæti verið að dreifa lífeyristökualdrinum og það sé þegar hafið að einhverju leyti. Lausnin gæti verið að sumir taki lífeyri 65 ára eða yngri en aðrir jafnvel ekki fyrr en um 75 ára aldurinn. 67 ára viðmiðið hafi verið sett þegar fólk lifði skemur og var heilsuveilla en nú.

Nokkrar leiðir til að rétta hlutfallið af hafa verið nefndar. Ein er innflutningur vinnuafls og tekur Ólafur undir að hann sé nauðsynlegur í sumum geirum. Önnur er stytting menntunar en Ólafur telur hana ekki rétta. Frekar ætti að auka við endurmenntun og sveigjanleika.

En hvað getum við gert til að fjölga barneignum?

„Til dæmis lengja fæðingarorlofið sem við höfum verið að gera. Einnig að brúa umönnunarbilið frá lokum fæðingarorlofs til leikskóla og gera fólki kleift að sinna börnum, til dæmis þegar þau eru veik. Allt hefur þetta áhrif.“




Fleiri fréttir

Sjá meira


×