Segir hvítar konur þurfa að fórna forréttindum sínum

„Forréttindi eru eins og súrefni, við tökum ekki eftir þeim fyrr en einhver ögrar þeim,“ segir Marai Larasi, breskur aktivisti sem á ættir að rekja til Jamaíka í Karabískahafinu. Hún var stödd hér á landi fyrr í vikunni á vegum Stígamóta.

„Já ég hef ákveðin forréttindi, ég er ófötluð kona og geri ráð fyrir að hafa aðgengi að heiminum á annan hátt en fólk sem býr við líkamlega fötlun gerir. Ég hef líka þau forréttindi að kynvitund mín stemmir við lífræðilega kyn mitt.“

„Fólkið í mínu lífi sem er trans upplifir mjög ólíka hluti en ég. Það þarf að útskýra hluti á vegabréfinu sínu og réttlæta tilvist sína á almenningssalernum. Íbúar í Bretlandi sem tala ekki ensku og kann ekki á kerfið þar mætir líka miklum hindrunum. Svo þar hef ég töluverð forréttindi,“ segir Marai.

Marai er sérfræðingur í svörtum-feminisma (e. black feminism) stefnu sem hefur verið að riðja sér rúms hjá konum sem tilheyra öðrum minnihlutahópum. Í mörgum öðrum vestrænum löndum hefur umræðan snúist um það að hvítir vel menntaðir feministar, sem stýra feminískri umræðu, veiti öðrum konum ekki pláss í baráttunni og beri ekki virðingu fyrir þeirra upplifunum. Hvítar gagnkynhneigðar konur þurfi vissulega að berjast við glerþakið en hindranirnar séu fleiri fyrir konur sem eru ekki hvítar, ekki gagnkynhneigðar og ekki fatlaðar.

Umræðan hefur ekki verið mikil hér á landi, meðal annars því hér á landi eru tiltölulega fáar svartar konur, en Freyja Haraldsdóttir og Embla Ágústsdóttir hafa í gegnum samtökin Tabú barist fyrir rödd og viðurkenningu fatlaðra kvenna. Þá hafa W.O.M.E.N samtök kvenna af erlendum uppruna líka reynt að gefa fleiri konum rödd.

„Það gerast allir sekir um mismunun á einhverjum tímapunkti. Þetta er eins og hnerri, hann kemur snöggt og harkalega, og svo þurrkarðu þér með snýtubréfi og heldur áfram með lífið. Þetta er gildra sem margar hvítar konur falla í. Þær upplifa mismunun alla daga og telja sig þar af leiðandi ekki hafa nein forréttindi.“

Feðraveldið og stigveldið

„Svartir menn eru hluti af breiðara feðraveldi á sama hátt og hvítar konur eru hluti af stærri kynþáttavanda. Þegar svartur maður er ofbeldisfullur við svartan maka sinn þá er það því hann hefur lært strúktúr feðraveldisins en hann hefur einnig lært hvernig samfélagið sér svartar konur,“ segir Marai.

Hún segir að fólk eigi það til að hugsa um kerfi mismununar að ofan og niður en það sé mun flóknara en svo.

Marai styðst við hugmyndafræði sem í félagsvísindunum er kallað samtvinnun (e. intersectionality) en fyrir almennan lesenda er einfaldast að útskýra á þennan hátt: Þú ert staddur á miðjum krossgötum. Úr einni áttinni streyma bílar sem allir spúa eiturgufum kynþáttahyggjunnar. Á hinni akreininni streyma bílar sem losa út lofttegundir kynjamisréttis. Og þú, verandi svört kona, lendir óhjákvæmilega í miðjum árekstrinum.

Hvítar konur vs. Svartar konur

Svörtum konum leyfist minna þegar kemur að því að sýna hold og vera kynþokkafullar, segir Marai. Hún segir að í sögulegu samhengi hafi svartar konu alltaf þótt dýrslegri og jafnvel taldar hafa ofur-kynhvöt og öfgakenndar langanir.

„Ef Miley Cyrus ákveður að fara í fötin eftir tíu ár mun henni vera fyrirgefið fyrir villtu árin. Rihönnu verður aftur á móti aldrei fyrirgefið. Hún er holdgervingur svörtu, hættulegu og framandi konunnar,“ segir Marai.

Hún segir að vegna þess hvernig líkamsbygging svartra kvenna, sem oft eru sterkbyggðari með stærri læri, rassa og brjóst, hefur verið klámvædd þá leyfist þeim minna varðandi til dæmis klæðaburð. „Mjög gott dæmi um þetta er Michelle Obama. Fjölmiðlar hafa næstum étið hana lifandi fyrir val hennar að klæðast ermalausum kjólum. Það hefur mikið verið fjallað um hversu karlmannlega handleggi hún hefur og jafnvel þótt aggressívt.“

„Eitthvað af þessu er samt innri kúgun. Við vöktum sjálfar hvernig við komum fram af ótta við að vera hlutgerðar eða ekki sé tekið mark á okkur. Þetta er eins og að segja ungu konunum að klæðast ekki stutta pilsinu þegar við vitum að vandamálið er ekki pilsið heldur mismununin og kynjakerfið.“

„Þetta þaggar mjög niður í okkur því þetta þýðir að plássið sem við höfum til kynfrelsis er rænt af okkur.“

Stórstjörnur og óþekkar stelpur

„Annað gott dæmi um þetta er Rihanna. Rihanna er staðalmynd svörtu, hættulegu og framandi konunnar. Hún sýnir allt og beinlínis nuddar kynfrelsi sínu í andlitið á okkur. Miley Cyrus getur, eins og við orðum það, komið í heimsókn á plantekruna. Hún getur skemmt sér með svörtum mönnum og twerk-að.“

„En eins og svo margar aðrar hvítar stórstjörnur í Bandaríkjunum sem vilja vera óþekkar fær hún rappara til að syngja með sér lög, dansar á hátt sem er skilgreindur sem „svartir dansar“ og svo á endanum þroskast hún upp úr þessu og kemur til baka til stilltu hliðarinnar. En Rihanna mun aldrei komast þangað. Nicki Minaj mun aldrei vera séð sem viðeigandi eða til hæfis,“ segir Marai.

Hún segir að allar svartar konur falli þó ekki í sama flokk. „Það skiptir máli hversu dökkt hörundið er og hvernig líkami hennar er vaxinn. Það skiptir máli hvort hún giftir sig eins og Beyonce eða „leyfir sér“ að verða fyrir ofbeldi eins og Rihanna gerði. Þetta er áhugavert viðfangsefni. Rammi kvenna í fjölmiðlum er af ákveðinni stærð en rammi svartra kvenna er enn þrengri.“

Þegar konur ögra

„Þegar Rihanna gaf út Bitch better have my money vídjóið þá klofnaði hreyfing feminista eftir því hvar þær sáu sig í myndbandinu. Þetta var örugglega í fyrsta sinn sem margar konur sáu sig í þessum sporum,“ segir Marai.

Hún segir listrænt frelsi aldrei geta náð út fyrir þær hugmyndir sem það þekkir um kerfið. Rihanna hafi með myndbandinu snúið ákveðnum hlutverkum við og vakið upp gríðarlega reiði. Marai telur að minni reiði hefði ríkt ef konan sem er misþyrmt væri ekki hvít.



Reiðar svartar konur

Það vakti mikla athygli á nýliðinni MTV verðlaunaahendingu þegar rapparinn Nicki Minaj sagði við kynni hátíðarinnar Miley Cyrus: „Miley What‘s good?“ Sú síðarnefndi hafði skömmu áður í viðtali gefið í skyn að rifrildi Nicki við Taylor Swift mætti skýra með því að Nicki væri reið svört kona. Staðalímynd sem svartar konur þurfa að berjast við á hverjum degi.

„Þegar Nicki sagði Miley What‘s good þá talaði hún fyrir okkur allar. Við svörtu stelpurnar skildum nákvæmlega hvað hún var að fara með þessu,“ segir Mirai. „Ég er klárlega reið svört kona og ég er stolt af því. Þegar við hættum að vera reið yfir óréttlæti getum við bara pakkað saman og farið heim.“

„Fyrir nokkrum árum síðan hataði ég að vera sögð reið en í dag spila ég með. Ég var byrjuð að passa hvernig ég hegðaði mér. Hækkaði röddina til að vera minna ógnvekjandi og hreyfði mig minna þegar ég talaði en svo áttaði ég mig á því að það væri rugl. Ég hef þúsund hluti til að vera reið yfir og aðra þúsund til að vera þakklát og hamingjusöm með. Che Guevara sagði að sannur byltingarmaður væri drifinn áfram af mikilli ást. Ég elska mannkynið og vil betri heim. Ef ég er reið þá er það út af því,“ segir Marai.

Þrælahaldið á enn við

Í fyrirlestrum sínum styðst Marai við sagnfræðilegar tilvísanir til að sýna hversu djúpt er á kynþáttafordómum. Hún dregur meðal annars upp mynd af Hottintotta-Venus, Saartjie Baartman, sem var höfð til sýnis sem frík í Evrópu  á átjándu öld.

Á síðasta ári sagði David Cameron, forsætisráðherra Bretlands á minningardegi um helförina að heimsbyggðin mætti aldrei gleyma helförinni.

„Fyrir nokkrum vikum síðan fór hann svo til Jamaíka. Þar vildi forsætisráðherra Jamaíku ræða um mögulegar fjárbætur fyrir afkomendur þræla. Cameron svaraði því að íbúar Jamaíka þyrftu að hætta að hugsa um þrældóminn og halda áfram.“

„Svo stór hluti Evrópu hefur verið byggður upp á nýlendustefnu. Þegar þrælahald var upprætt í Bretlandi fengu þrælahaldararnir bætur fyrir eignamissinn. Ég er reið út af því vegna þess að þetta er ekki bara hluti af sögu okkar heldur hefur þetta áhrif enn þann dag í dag. Lloyds bank og Barclays bank högnuðust á þrælkun forfeðra minna,“ segir Marai.

„Og þegar þú eltir peningana sérðu að einhverjir ættingjar Cameron högnuðust á þrælahaldi. Þrælarnir eða ættingjar þeirra hafa aldrei fengið neinar bætur. Þetta er eins og ef hundruðir kvenna væru seldar mansali til Íslands og svo yrði gerendunum borgaðar bætur fyrir að missa eignir sínar. Við myndum aldrei sætta okkur við það í dag.“

Menningar-stuldur móðgandi

Í bandarískum fjölmiðlum hefur mikið verið talað um menningar-stuld (e. cultural appropriaton )í tengslum við klæðaburð ýmissa stjarna. Tíðnefnd Miley Cyrus hefur verið sökuð um menningar-stuld þegar hún skartaði ljósum dreadlocks á áðurnefndri MTV verðlaunaafhendingu. Kylie Jenner, litla systir Kim Kardashian, var húðskömmuð af öðru ungstirni, Amöndu Stenberg, fyrir að hafa fléttað hárið í svokallaðar cornrows.

Á Íslandi voru Reykjavíkurdætur gagnrýndar í bréfi til þeirra fyrir frjálslega notkun á menningarbundnum klæðnaði og þær sakaðar um kynþáttafordóma. Meðlimur Reykjavíkurdætra, Salka Valsdóttir, svaraði gagnrýninni á facebook síðu sinnu og sagði meðal annars: „Hvers vegna erum við að misbjóða minnihlutahóp, menningu eða einstaklingum með því að verða fyrir áhrifum af klæðaburði þeirra? Erum við ekki komin svolítið lengar en svo í heimsvæðingu, fjölmenningu og fordómaleysi til þess að slíkt geti talist niðrandi á nokkurn hátt? Allavega er það hugarfarið innan Reykjavíkurdætra að ég tel,“

En Marai segir að þetta sé töluvert flóknara en svo og það sé ekki óeðlilegt fyrir svarta að móðgast.

„Elvis Presley tók hefðbundna svarta tónlist og varð moldríkur, á máta sem engum svörtum tónlistarmanni hafði tekist. Iggy Azealia er að græða miklu meira en ungar svartar konur í rappi, og hún hefur tekið menningar-stuldinn á annað level. Þetta snýst ekki um að við ættum ekki að aðlagast hvoru öðru menningarlega séð en þegar einhver tekur hluta af minni menningu án þess að gera sér grein fyrir rótum hennar eða hvaða merkingu hún hefur fyrir samfélag svartra þá fylgir því ákveðinn sársauki,“ segir Marai.

Hún segir að þegar hvítt fólk tileinki sér hluti sem eru einkennandi úr svartri menningu þá séu þeir að nota þá sem tískufyrirbæri, eða jafnvel búning. „Mín menning er alltaf skilgreind sem léttvægari en hvít menning. Meira að segja rapp er ekki viðurkennt, þó það seljist í bílförmum, þá er enn stigma í kringum það.“

„Fyrir svartar konur eru flétturnar leið til að ráða við hárið og fyrir okkur margar er þetta mótspyrna við að nota eyðandi efni í hárið (sléttandi permanent til dæmis). Það var heil grein í Vogue um daginn um hvítar konur sem flétta á sér hárið en ekki minnst einu orði á að þetta væri einkennandi fyrir afrískar konur. Ég veit ekki alveg hvernig ég á að útskýra þetta. Ef þetta er eitthvað sem við svarta fólkið verðum fyrir aðkasti út af en þið hvíta fólkið getið notað frjálslega þá er það vandamál. Því við verðum fyrir aðkasti fyrir að hafa hárið náttúrulegt. Þegar Bo Derek var með fléttur þá var það skilgreint sem cool en á sama tíma voru svartar konur í Bandaríkjunum kallaðar apar fyrir hárgreiðsluna. Bo Derek gerði það ekkert auðveldara fyrir okkur að hafa hárið svona og Iggy Azealia er ekki að hjálpa okkur neitt heldur,“ segir Marai. 

Svarta fólkið í Hvíta húsinu

Blaðamaður spurði Mirai hvort Obama-hjónin hefðu ekki fjarlægst svartan uppruna sinn í embætti, jafnvel svikið lit. „Nei það finnst mér ekki. Ég held að þau hafi spilað ákveðinn leik til að komast þangað sem þau eru. Þetta snerist meira um að lifa af en að fjarlægjast.“

„Þegar Trayvon Martin var drepinn sagði Obama að ef hann ætti son hefði sá sonur litið út eins og Trayvon Martin. Ég mun aldrei gleyma því. Þá var Obama að segja okkur að hann stæði með okkur, og öllu hvíta fólkinu að hann hefði ekki gleymt uppruna sínum,“ segir Marai.

Hún bendir á að þó Barack Obama hafi fengið úrvals menntun við Harvard háskóla þá hafi hann mætt fordómum þar líka. Hann hafi til dæmis verið tekinn í misgripum fyrir þjón á viðburðum í skólanum og svo framvegis.

„Stétt er auðvitað mikilvæg en við fáum aldrei að gleyma því hver við erum. Ég held að þau hafi ekki fjarlægt sig viljandi. Á seinna kjörtímabilinu hafa þau leyft sér svo miklu meira.“

Lögregluofbeldi algengt

Dæmi um veruleika sem svartar konur upplifa í Bretlandi er vantraust gagnvart lögreglunni. Marai vinnur fyrir samtökin Imkaan sem sérhæfa sig í að berjast gegn kynbundnu ofbeldi. Samtökin hafa gert rannsóknir sem sýna að ungar svartar konur tilkynna síður brot til lögreglunnar af ótta við að vera taldar hafa „beðið um það“ sem þær lentu í.

„Þær niðurstöður komu á óvart í raun og veru. Við bjuggumst við því að ákveðin kynslóðaskipti hefðu orðið því þessar ungu konur þekktu ekki annað en breskt samfélag, en svo reyndist ekki vera. Þér óttuðust að vera smættaðar niður í staðalmyndir af lögreglumönnum,“ segir Marai.

Þá sé lögregluofbeldi oft alvarlegra gagnvart svörtum konum. „Svartar konur eru sterkbyggðar svo veikleikar þeirra eru ekki teknir til greina. Það að vera „reiða svarta konan“ þýðir að þú færð ekki sama stuðning og aðrar konur.“

Systralag skiptir máli

Marai segir hvítar konur þurfa að horfast í augu við þá óþægilegu staðreynd að þær séu hluti af því kerfi sem mismunar svörtum konum. Það sé óþægilegt að setja sig í spor þeirra sem verða fyrir mismunun.

„Umræðan um forréttindi er gríðarlega mikilvæg og það að gera sér grein fyrir þeim er verkefni til langs tíma. Hvítar konur þurfa að vinna með okkur, ekki fyrir hönd okkar. Ég er með rödd sem ég vil gjarnan að heyrist í stað þess að einhver tali fyrir mig.“

„En það þarf líka að viðurkenna rétt okkar til að skapa okkur umhverfi þar sem við getum rætt opinskátt um málið án þess að þurfa að útskýra upplifanir okkar. Liður í því að ná saman er að breyta hugsuninni.“