Réttarríkið, fjölmiðlar og Glenn Greenwald

Glenn Greenwald, sem leitt hefur umfjöllun um Snowden lekann og er í raun í innsta hring Edward Snowden, lýsir því í einlægu viðtali þegar maður hans, David Miranda, var handtekinn í Lundúnum að því er virðist fyrir eitt að vera í sambúð með Greenwald. Þá fer hann yfir stöðu fjölmiðla á 21. öldinni og mannréttindabrot bandarískra stjórnvalda. 

Hefur leitt umfjöllun um stærsta fréttamál samtímans

Greenwald hefur vakið mikla athygli fyrir umfjöllun um trúnaðargögn- og persónunjósnir bandarísku þjóðaröryggisstofnunarinnar (NSA) sem að mati margra var stærsta frétt síðasta árs í heiminum. Greenwald birti í raun stærstu fréttirnar sem tengjast Snowden-lekanum í virtum fjölmiðlum eins og Washington Post og The Guardian í samstarfi við þessa miðla. Talið er að Greenwald og Snowden hafi aðeins „skúbbað“ broti af þeim gögnum sem Snowden stal frá NSA. 

Afhjúpanir Glenn Greenwald og Edward Snowden hafa þegar haft merkjanleg áhrif á bandarísk stjórnmál og samskipti við önnur ríki. Þá eru áhrifin á heimsmynd íbúa á Vesturlöndum ótalin.

Barack Obama, Bandaríkjaforseti, hefur þegar boðað breytingar á njósnum NSA. Þá slettist alvarlega upp á samskipti Þýskalands og Bandaríkjanna eftir að greint var frá því í krafti gagna sem Snowden hafði með sér að bandarísk stjórnvöld hefðu hlerað farsíma Angelu Merkel, machtfrau sjálfrar, í meira en áratug, frá því áður en hún varð Kanslari. Þetta þótti ein stærsta frétt ársins í Þýskalandi enda gengur Merkel undir heitinu „the mobile chancellor“ þar sem hún sést iðulega vera að fletta í símanum og fer hvergi án þess að hafa hann við höndina. Merkel hefur sjálf sagt að þetta hafi verið áfall og greint hefur verið frá símtali þar sem hún hellti sér yfir Barack Obama vegna málsins.

Yfirburðir í krafti stærðar og tækni verða varla sýnilegri en þegar öflugasta ríki heims hefur aðgang að öllum upplýsingum um leiðtoga öflugasta ríkis Evrópusambandsins og getur í raun fylgst með öllum hennar samtölum í rauntíma. 

Greenwald, sem er menntaður lögfræðingur frá NYU og var í lögmennsku um árabil áður en hann fór að einbeita sér alfarið að blaða- og fréttamennsku, er bandarískur ríkisborgari en hefur verið búsettur ásamt maka sínum í Brasilíu m.a þar sem Bandaríkin hafa ekki viðurkennt réttindi samkynhneigðra með fullnægjandi hætti. Deilan um hjónaband samkynhneigðra er ennþá eitt heitasta deilumálið vestanhafs milli frjálslyndra og íhaldsmanna. 

Telur Bandaríkin hafa vikið frá grunngildum sínum og uppruna

Í þessu ítarlega viðtali Vice sem tekið er á heimili Greenwalds og Miranda í Brasilíu og birtist í vikunni lýsir Greenwald viðhorfi sínu til Bandaríkjanna og hvernig stjórnarskrárvarin réttindi hafi í raun verið fótum troðin þar smátt og smátt eftir 11. september 2001. Greenwald lýsir því hvers vegna hann gerðist blaðamaður og aðgerðasinni og sagði skilið við lögmennsku af því honum ofbauð hræsni og tvískinningur bandarískra stjórnvalda þegar rétturinn til réttlátrar málsmeðferðar og réttur sakaðs manns er annars vegar. Sem lögmaður hafði Greenwald sérhæft sig í mannréttindamálum eins og réttindum sakaðra manna. 

Réttlausir stríðsmenn handteknir og haldið í eigin landi

Dæmi eru um að bandarískir ríkisborgarar hafi verið handteknir vegna gruns um brot á lögum um varnir gegn hryðjuverkum, m.a Patriot Act, verið haldið í eigin landi og ekki fengið aðstoð verjanda þar sem þeir hafi verið flokkaðir sem réttlausir eða landlausir bardagamenn (e. illegal combatants). Greenwald telur að Bandaríkin hafi gengið of langt með því að láta ekki eigin ríkisborgara njóta borgaralegra- og stjórnmálalegra réttinda þegar rannsókn á meintum hryðjuverkum er annars vegar.

Þannig hafi Bandaríkin í raun vikið frá þeim grunngildum sem bandarískt samfélag var reist á.

Greenwald telur að njósnir NSA með þjöppuðum upplýsingum gegnum farsímanet (e. metadata) gangi í raun lengra en hefðbundnar símhleranir og rökstyður það í viðtalinu, en þess má geta að bæði opinber nefnd í Bandaríkjunum og héraðsdómari í Washington hafa komist að þeirri niðurstöðu að söfnun á slíkum upplýsingum með leynd í gegnum farsímanet eigi sér ekki fullnægjandi lagastoð í 215 gr. Patriot Act. 

Rétturinn til að koma fyrir dómara (habeas corpus) og fá upplýsingar um brot og rétt á verjanda er einn af hornsteinum bandarískrar stjórnskipunar en landlausir/réttlausir bardagamenn hafa ekki notið slíkra réttinda. Þá hafa bandarísk stjórnvöld flogið þessum mönnum þvert yfir heiminn í sérútbúnum flugvélum og þeir yfirheyrðir á ótrúlegustu stöðum, eins og fjallað hefur verið um í meginstraums kvikmyndum eins og Zero Dark Thirty. Í flestum tilvikum eru þessir einstaklingar yfirheyrðir með aðferðum sem eru óheimilar í ríkjum sem flokkast sem réttarríki. 

„Hann sagði, hún sagði“ hefur ekkert virði fyrir lesendur

Glenn Greenwald hefur að undanförnu gagnrýnt hefðbundna nútíma blaða- og fréttamennsku og telur hálft í hvoru að blaðamenn eigi að taka stöðu með stórum málefnum. Þannig taki þeir í raun stöðu með almenningi. Hann lýsir þessum viðhorfum reglulega á Twitter. 

Reyndar snýst þetta líka um vinnubrögð fjölmiðla, en svona „he-said she-said“ blaðamennska þykir ekki vera til þess fallin að þjónusta almenning, en almenningur reiðir sig á fjölmiðla til að fá réttar og sannar upplýsingar. Þannig ræki fjölmiðlar ekki skyldur sínar sem varðhundar almennings (e. public watchdog) í lýðræðisþjóðfélagi nema málin séu krufin, matreidd og sannleikurinn sagður. Því hefur verið haldð fram að blaða- og fréttamennska hafi takmarkað virði fyrir lesendur nema þegar fréttaskýringar eru annars vegar og ályktanir eru dregnar á grundvelli fyrirliggjandi upplýsinga.

Paul Krugman, nóbelsverðlaunahafi í hagfræði, hefur einnig fjallað nokkuð um þetta í pistli sem má lesa hér. Hann líkir þessu við að fjölmiðill tæki viðtal við mann sem teldi það vafa undorpið að jörðin væri kringlótt!

Greenwald er nú að undirbúa stofnun nýs fjölmiðils og hefur þegar gengið frá samkomulagi um fjármögnun. Pierre Omidyar, stofnandi eBay, mun leggja fyrirtækinu til 250 milljónir dollara, jafnvirði 30 milljarða króna. Þegar hefur fyrsta hluta fjármögnunar verið lokið, sem er skipting fjölmiðlafyrirtækisins í tvo hluta. Annars vegar fjölmiðil sem verður rekinn án þess að gerð sé krafa um hagnað og svo móðurfélag sem er rekið með hefðbundnum hætti og verður hagnaður þess notaður til að styðja við fjölmiðilinn. Viðskiptamódelið er ekki ósvipað Guardian Media Group. 

Innreið Omidyars á fjölmiðlamarkað gerðist á sama tíma og annar net-verslunarmógúll, Jeff Bezos stofnandi Amazon, keypti Washington Post fyrir sömu fjárhæð, 250 milljónir dollara.

Það er vinsæll samkvæmisleikur meðal blaða- og fréttamanna vestanhafs að geta sér til um hvernig Bezos ætli að breyta Washington Post og gera það sem engum hefur tekist almennilega áður til þessa eftir netbyltinguna: að reka öflugan fjölmiðil, án þess að tapa peningum. 

Þorbjörn Þórðarson