Afar fáar jarðir eru uppmældar

Þegar grafist er fyrir um það hverjir eiga íslenskar jarðir rekst maður fljótlega á þá staðreynd að gögn um málið liggja ekki á lausu. Alls kyns grunnar eru til, en þeir eru ekki endilega á því formi að hægt sé að keyra þá saman og oft er erfitt að vinna upp úr þeim. Ekki er til einn grunnur um allar jarðir, stærð þeirra, legu og eigendasögu. Eitt svar við spurningunni um hver eigi Ísland er því einfaldlega að það er ekki alveg vitað, ekki síst vegna þess að uppskipting á landinu er ekki ljós.

Þannig eru afar fáar jarðir á Íslandi hnitsettar. Landsupplýsingadeild Þjóðskrár er nú með það verkefni að safna þeim eignamörkum sem til eru. Samkvæmt upplýsingum frá Þjóðskrá kemur hins vegar fram að þau eignamörk eru að mestu leyti aðeins til í texta úr gömlum landamerkjabókum. Til að búa til grunn, að ekki sé talað um kortagrunn, þarf hins vegar hnitapunkta. Þeir eru ekki til.

Bændur vilja hnit

Árið 1994 setti Alþingi lög um fjöleignahús. Samkvæmt þeim er skylda að gera eignaskiptasamninga fyrir öll slík hús. Gildistöku laganna var frestað nokkrum sinnum, þar sem þau þóttu íþyngjandi. Í dag þykja öllum þau sjálfsögð. Það er enginn tilbúinn til þess að kaupa eign án þess að vita hvað henni tilheyrir, eða hvað?

Staðan í dag er því þannig að það er ekki hægt að selja tveggja herbergja íbúð, svo dæmi sé tekið, án þess að fyrir liggi nákvæm skipting á húsinu sem hún er í, eignarhlutur í sameign tilgreindur og þess háttar. Það er hins vegar hægt að kaupa sér eitt þúsund hektara jörð án þess að nákvæmlega liggi fyrir hvar hún byrjar og endar.

Þetta þýðir að oft skapast réttaróvissa um hver á hvað. Vissulega gæti uppmæling og hnitsetning valdið deilum, en þær yrðu þá útkljáðar í eitt skipti fyrir öll. Það þyrfti þá ekki að rekja sig í gegnum eigendabreytingar ef í ljós kemur að jörð er minni en gert var ráð fyrir.

Búnaðarþing samþykkti árið 2010, samhljóða og án umræðu, ályktun um að viðskipti með land og jarðir þurfi að skrá með nákvæmum hætti, það er með því að hnitsetja landamerki. Það verði til þess að „tryggja réttarvernd og eyða óvissu um stærð og staðsetningu."

Hvað á ríkið?

Áskoruninni var beint til dómsmálaráðherra um að beita sér fyrir þessu. Í greinargerðinni segir:

„Það er óviðunandi þegar jarðir ganga kaupum og sölum að ekki liggi fyrir með sannanlegum hætti nákvæm skilgreining á hinu selda. Landamerkjaskrár jarða sem gerðar voru fyrir rúmri öld síðan uppfylla sjaldnast það skilyrði. Lagabreyting þessa efnis ætti að gera viðskipti með jarðir markvissari og koma í veg fyrir óþarfa deilur sem upp kunna að rísa vegna ófullnægjandi þekkingar á landamerkjum sem skráð eru í hinum gömlu og oft ófullkomnu landamerkjaskrám."

Þessu hefur þó enn ekki verið breytt. Raunar er það svo að ríkið, sem á langflestar jarðir, sýnir ekki gott fordæmi í þessum málum, þar sem ríkisjarðir eru ekki hnitsettar og nákvæm stærð þeirra og lega liggur því ekki fyrir.

Jörð, lögbýli, fasteign

Líkt og áður hefur verið komið inn á í þessum greinaflokki flækja mismunandi skilgreiningar síðan myndina enn frekar. Lögbýli er eitt, jarðir annað. Gleggstu upplýsingarnar er síðan að finna í fasteignaskrá, en þá þarf að kunna að leita.

Ráðuneyti gefur út lögbýlaleyfi og þarf að sækja sérstaklega um það. Sé býli einu sinni komið inn á lögbýlaskrá er afar fátítt að það missi lögbýlaréttinn. Samkvæmt lögum nær hugtakið lögbýli yfir „sérhverja jörð sem hefur þann húsakost og það landrými eða aðstöðu að unnt sé að stunda þar landbúnað eða aðra atvinnustarfsemi og var skráð í jarðaskrá."

Hins vegar eru jarðir í jarðaskrá sem ekki eru lögbýli. Flókið? Já, og til að flækja það enn frekar er skilgreiningin á jörð í raun aðeins land sem ekki er innan skipulagðs þéttbýlis. Samt geta lóðir undir gróðurhús, svo dæmi sé tekið, orðið lögbýli.

Til að fá sem nákvæmasta niðurstöðu varðandi fjölda jarða og eigendur þarf því að nota fasteignaskrá og landnúmer.

Gervikennitölur og eyðibýli

Á meðal þess sem reynt hefur verið að svara í þessum greinaflokki er spurningin um það hve margar jarðir útlendingar eiga. Þær eru ekki margar, en nákvæm tala þeirra liggur ekki endilega á lausu. Þeir geta átt hlut í eignarhaldsfélögum sem eiga jarðir.

Tvær jarðir eru að fullu, og 99 að hluta, í eigu gervikennitalna. Á bak við þær getur verið útlendingur, Íslendingur sem lengi hefur búið erlendis eða dánarbú, svo eitthvað sé nefnt. Það skekkir því heildarmyndina örlítið.

Mismunandi skráning getur valdið villu. Hagstofa landbúnaðarins sá um skráningu jarða, en hún var lögð niður árið 2009 og verkefnin færð til Þjóðskrár. Þar er notað annað kerfi og aðrar aðferðir.

Þess sér best stað þegar eyðibýli eru skoðuð. Árið 2010 voru þau 2.202, en árið eftir voru þau aðeins 938. Það þýðir hins vegar ekki að ábúð hafi verið tekin upp á fjölda jarða, heldur var annar háttur viðhafður við skráninguna.