Innlent

Ís bráðnar um alla jörð og sjávarmál hækkar hraðar

Kjartan Kjartansson skrifar
Mikil bráðnun átti sér stað á Grænlandsjökli í óvanalegum hlýindum í sumar. Jökullinn hefur tapað hátt í þrjú hundruð milljörðum tonna íss á ári undanfarin ár.
Mikil bráðnun átti sér stað á Grænlandsjökli í óvanalegum hlýindum í sumar. Jökullinn hefur tapað hátt í þrjú hundruð milljörðum tonna íss á ári undanfarin ár. Vísir/Getty
Allar ísbreiður og jöklar á jörðinni skreppa nú saman vegna loftslagsbreytinga af völdum manna og búast má við því að yfirborð sjávar hækki meira á þessari öld en eldri spár gerðu ráð fyrir. Þetta er á meðal helstu niðurstaðna nýrrar skýrslu Sameinuðu þjóðanna um áhrif loftslagsbreytinga á hafið og freðhvolf jarðar sem raska vistkerfum og samfélögum manna.

Áhrifum þeirrar 1,1°C hlýnunar sem menn hafa valdið á jörðinni frá upphafi iðnbyltingarinnar á höfin, jökla og snjóþekju er lýst í skýrslu milliríkjanefndar Sameinuðu þjóðanna um loftslagsbreytingar (IPCC) sem birtist í dag.

Sumar afleiðingarnar af hlýnun fyrir höfin og freðhvolfið eru sagðar verða óafturkræfar og að geta komið hratt fram. Matvælaöryggi og skilyrði til búsetu á norðurskautssvæðinu eru sögð breytast og búist er við breytingum á náttúruvá, þar á meðal flóðum í ám, snjóflóðum, skriðuföllum og vandamálum vegna óstöðugra jarðlaga sem geti haft áhrif á innviði, ferðamennsku og aðstæður til útivistar.

Breytingarnar hafa einnig áhrif á útbreiðslu fiskistofna og varað er við því að verði ekkert að gert muni hækkun sjávar og tíðari aftakaflóð auka áhættu vegna sjávarflóða á lágsvæðum verulega. Innan þrjátíu ára verði aftakaflóð sem nú eru fátíð algengari.

Lögð er áhersla á mikilvægi þess að draga hratt úr losun gróðurhúsalofttegunda í skýrslunni en einnig aðlaga þjóðfélög að breytingum sem eru fyrirsjáanlegar.

Vaxandi ágangur sjávar ógnar byggð í norðanverðu Alaska. Sjórinn sverfur jarðveginn undan húsi í þorpinu Kivalina.Vísir/Getty

Sex gráðum hlýrra á norðurslóðum en að meðaltali

Gríðarlegt ístap hefur þegar átt sér stað vegna hlýnunarinnar. Á Grænlandi rýrnaði jökullinn um 280 milljarða tonna á ári að meðaltali frá 2006 til 2015. Samanlagt tap jökulbreiðunnar á Grænlandi og Suðurskautslandinu er talið hafa verið meira árin 2012 til 2016 en frá 2002 til 2011 og margfalt á við tap áranna 1992 til 2001.

Snjóþekja á norðurskautssvæðinu í júní hefur minnkað um 13,4% að meðaltali á áratug frá 1967 til 2018. Vísindamenn spá því að rýrnun íss og snævar færist enn í aukana á 21. öldinni. Jöklar muni hörfa víðast hvar áfram, snjóhula að vetri endast skemur og sífreri þiðna enn frekar og hjaðna.

Áhrifa þessa gætir í rennsli vatnsfalla og á háfjallasvæðum er varað við því að fjallahlíðar veðri óstöðugri þegar jöklar hopa og sífreri þiðnar. Jaðarlón framan við jökla koma til með að stækka og fjölga. Því megi búast við skriðuföllum og flóðum á stöðum þar sem þeirra hefur ekki verið vart áður.

Sjá einnig:Flóðbylgjan á Grænlandi afleiðing hlýnunar og bráðnunar jökla

Ekki eru öll áhrifin neikvæð. Sennilegt er talið að snjóflóðum fækki og að þau muni ekki ná jafnlangt frá fjallshlíð og áður. Aftur á móti muni krapaflóðum og votum snjóflóðum fjölga, jafnvel að vetri til. Þá er talið að flóð í ám vegna asarigningar á snjó verði fyrr á vorin og síðar á haustin. Þau verði tíðari hátt í fjöllum en sjaldgæfari neðar.

Vistkerfi á landi og í fersku vatni á heimskauta- og háfjallasvæðum verða fyrir áhrifum vegna breytingar á snjó, ís og jöklum. Búsvæði hliðrast til norðurs og hærra upp til fjalla. Það er talið hafa áhrif á uppbyggingu vistkerfa og framleiðni lífríkis. Draga muni úr líffræðilegum fjölbreytileika og tegundir deyja út á líffræðilega einstökum svæðum.

Hlýnun á norðurslóðum hefur verið um tvöfalt hraðari en heimsmeðaltalið, meðal annars vegna samdráttar hafíss, sem hefur dregist saman alla mánuði ársins, og snjóþekju á sama tíma. Dæmi er nefnt í skýrslunni nú að hiti yfir miðbiki norðurskautssvæðisins hafi verið 6°C yfir meðaltali áranna 1981 til 2010 síða vetrar 2016 og 2018. Það hafi leitt til óvenjulítils hafíss.

Samdráttur hafíss geti haft áhrif á þróun veðurs utan norðurskautsins í fleiri vikur eða mánuði. Loftslagslíkön benda til þess að rýrnun íss og snævar haldi áfram að aukast á öldinni haldi losun gróðurhúsalofttegunda enn áfram af krafti. Hægja taki á rýrnun sífrera og snjóhulu ef dregið verður stórlega úr losun á komandi áratugum en leysing og hörfun jökla haldi áfram út öldina.

Gríðarleg eyðilegging varð á Bahamaeyjum vegna fellibyljarsins Dorians í byrjun september. Sjávarflóð samfara fellibyljum verða skæðari eftir því sem yfirborð sjávar hækkar.Vísir/Getty

Sjávarstaða við Ísland gæti hækkað um metra

Leysingarvatnið frá Grænlandsjökli lagði til um 0,8 millímetra hækkun sjávarborðs á ári á því tímabili, ríflega fimmtungur þeirrar 3,6 millímetra árlegu heildarhækkunar sem hefur orðið frá 2005 til 2015. Sú hækkun sjávarmáls er 2,5 sinnum meiri en varð frá 1901 til 1990.

Spáð er að herða muni á hækkun yfirborðs sjávar á öldinni. Það hefur fram að þessu hækkað bæði vegna bráðnunar landíss og varmaþenslu hafsins vegna hlýnunarinnar. Í skýrslunni kemur fram að leysingarvatn frá jöklum og jökulbreiðum leggi nú til stærstan hluta hækkunarinnar.

Hækkun sjávarstöðu hefur margvísleg áhrif um allan heim. Í hitabeltinu og utan þess hefur hlýnun jarðar leitt til hækkandi sjávarflóða af völdum fellibylja.

Á Íslandi er gert ráð fyrir að hækkun sjávaryfirborð verði innan við helmingur hnattrænnar meðalhækkunar. Það skýrist meðal annars af breytingum á þyngdarsviði Grænlandsjökuls þegar hann bráðnar. Í vísindaskýrslu um áhrif loftslagsbreytinga á Íslandi sem kom út í fyrra var þó varað við verulegri óvissu sem veltur á afdrifum íshellunnar á Suðurskautslandinu.

Að teknu tilliti til þeirrar óvissu er talið að hafið við Ísland geti hækkað um nálægt metra þar sem mest lætur á þessari öld.

Verði losun manna á gróðurhúsalofttegundum áfram mikil gæti náð nokkrum sentímetrum á ári þegar fram í sækir og leitt til hækkun á sjávarstöðu um marga metra til lengri tíma litið.

Kóralrifið mikla við Ástralíu. Í skýrslu IPCC kemur fram að hlýsjávarkórallar séu í mikilli hættu jafnvel þó að metnaðarfyllra markmið Parísasamkomulagsins um að hlýnun verði innan við 1,5°C náist.Vísir/EPA

Sjávartegundir hörfa norðar

Lífríki hafsins verður ekki ósnortið af breytingum á hita- og sýrustigi vegna losunar manna á gróðurhúsalofttegundum. Áhrifanna á vistkerfi norðurslóða er sagt gæta nú þegar í fiskafla. Á mörgum svæðum hafi orðið samdráttur í stofnstærð fiski- og skelfiskstofna vegna óbeinna áhrifa hnattrænnar hlýnunar þegar leitt til minni afla. Aðrir stofnar hafi stækkað vegna þess að hentug búsvæði þeirra hafa stækkað.

Rannsóknir og líkön bendi til þess að hlýnun sjávar á 20. öld hafi stuðlað að almennri minnkun á mögulegum heildarafla. Breytingar hafi orðið á tegundasamsetningu í vistkerfum víða á landgrunnssvæðum meginlanda samfara minnkandi heildarafla frá 1970.

Vistkerfi á grunnslóð eru sögð undir álagi vegna hlýnunar sjávar, aukinna sjávarhitabylgna, súrnunar sjávar, minnkandi styrks súrefnis og hækkandi sjávarstöðu. Ofan á það leggjast neikvæð áhrif frá margvíslegum athöfnum manna á sjó og landi.

Með hlýnun í hafinu verður tilfærsla í útbreiðslu tegunda í átt til pólsvæða. Það er talið leiða til breytinga í samfélagsgerðum og minnkandi fiskveiða samhliða aukinni hlýnun hafsvæða á öldinni. Hraði breytinganna verði mestur við miðbaug en afleiðingarnar séu margbreytilegar á pólsvæðum.

Sérstaklega er nefnt að breytingar á vistkerfum og tilfærsla tegunda hafi þegar haft áhrif á stjórnun veiða úr mikilvægum stofnum og efnahagslegan ávinning af veiðum. Erfiðara sé fyrir haf- og fiskveiðistjórnunarstofnanir að tryggja gott ástand vistkerfa, mynda efnahagslegan ávinning og styrkja lífsafkomu.

Á sama tíma og hafið hefur hlýnað hefur það tekið upp um 20-30% af því kolefni sem menn hafa losað út í lofthjúp jarðar frá 9. áratug síðustu aldar. Það hefur leitt til súrnunar sjávar sem hefur valdið breytingum á lífsháttum, framleiðni og útbreiðslu sumra dýrasvifstegunda í Norður-Íshafi. Í Suður-Íshafinu hefur ljósáta færst sig sunnar í Atlantshaf vegna súrnunarinnar sem hefu einnig breytt stærðarsamsetningu svifstegunda.

Skriða í Alaska þar sem sífreri lét undan. Gríðarlegt magn kolefnis er bundið í ferðmýrum á norðurslóðum. Bráðnun sífrerans af völdum loftslagsbreytinga getur þannig magnað enn upp hnattræna hlýnun.Vísir/Getty

Getur komið niður á landbúnaði og matvælaframleiðslu

Samfélög manna á norðurslóðum og háfjallasvæðum hafa þegar tekið breytingum vegna rýrnunar snævar og íss frá því um miðja 20. öld. Ferskvatnsframboð, vatnsafl, innviði af ýmsum toga, samgöngur, matvælaframleiðsla, ferðamennska og útivist hafi meðal annars orðið fyrir áhrifum vegna þess.

Breytingarnar eru sagðar hafa torveldað að gengi að veiðilendum og svæðum sem eru nýtt til beitar og til þess að afla matar. Á sumum svæðum þar sem leysingarvatn hefur minnkað hefur framleiðni landbúnaðar dregist saman, sérstaklega þar sem annað álag vegna loftslagsbreytinga eða félagslegra þátta hefur aukis, þar á meðal í vestanverðum Bandaríkjunum, háfjallasvæðum Asíu og í Andesfjöllum nærri miðbaug.

Um fjórar milljónir manna búa á heimskautasvæðum og um tíundi hluti þeirra á ættir að rekja til þjóða sem hafa búið á svæðinu í þúsundir ára. Á lágsvæðum nærri ströndum búa um 680 milljónir manna og gæti þeim hafa fjölgað í milljarða fyrir miðja öldina. Álíka margir búi á háfjallasvæðum.

Byggð og búseta á strandsvæðum er sögð standa frammi fyrir margháttaðri loftslagstengdri áhættu sem tengist breytingum í hafi og freðhvolfi. Þar á meðal eru aftakasjávarflóð, hitabylgjur í hafi, minni hafís og þiðnun sífrera.


Tengdar fréttir

Reykjarmökkur og vatnavextir í hitabylgju í Alaska

Methlýindi í Alaska hafa skapað kjöraðstæður fyrir kjarrelda sem geisa nú víða í ríkinu. Leysingar á jöklum og fjöllum hafa einnig valdið vatnavöxtum og flóðum í ám og lækjum.

Orsakir og afleiðingar loftslagsbreytinga koma hraðar fram

Losun gróðurhúsalofttegunda jókst um fimmtung frá 2015 til 2019 borið saman við árin fimm á undan. Styrkur gróðurhúsalofttegunda í lofthjúpi jarðar þýðir að hnattræn hlýnun heldur áfram í áratugi, óháð aðgerðum manna til að draga úr losun.




Fleiri fréttir

Sjá meira


×