Bankastjórarnir eru alltaf sekir

Stofnun eignaumsýslufélags sem taka á við ríkisbönkunum þremur og lífvænlegum fyrirtækjum hefur tekið of langan tíma. Mats Josefsson, sænskur ráðgjafi ríkisstjórnarinnar um endurreisn bankakerfisins hér, segir viðbrögð fólks eins um allan heim í kjölfar þess að fjármálakerfið hrynur. Hann segir hrun efnahagslífsins hér það svartasta sem hann hafi séð.

„Fólk hefur brugðist eins við bankakreppum um allan heim. Fyrst kennir það bankastjórunum um að efnahagslífið hefur farið á hliðina. Síðan stjórnmálamönnum, endurskoðendum, fjármálayfirvöldum, seðlabanka og fjölmiðlum fyrir að ganga ekki nógu harkalega fram. En það eru alltaf bankastjórnirnar og yfirmenn bankanna sem á endanum bera ábyrgðina á viðskiptalegum ákvörðunum,“ segir Mats Josefsson, ráðgjafi ríkisstjórnarinnar um endurreisn bankakerfisins.

Mats Josefsson kom að endurreisn sænsku bankanna í byrjun tíunda áratugar síðustu aldar. Þá var búið til módel sem unnið var eftir og hefur verið afritað með góðum árangri víða um heim.

Í kjölfar þess að íslenska ríkið tók bankana yfir í október í fyrra var samið um að Mats veitti ríkisstjórninni ráðgjöf sína. Frá upphafi hefur legið fyrir að unnið verði eftir hugmynd um að sett verði á laggirnar eignaumsýslufélag á vegum ríkisins sem veiti bönkunum ráðgjöf vegna mikilvægra fyrirtækja sem eiga í miklum rekstrarerfiðleikum. Þá hefur verið stefnt að því að eignarhaldsfélag verði sett á laggirnar, sem haldi utan um hlut ríkisins í bönkunum.

Hann segir mikilvægt að félögin séu óháð stjórnmálunum enda hætt við að stjórnmálamenn reyni að hafa áhrif á fyrirtækin sem hið opinbera á eða rekur. Hann mælir með því að sérfræðingar um fjármálamarkaði stýri eignarhaldsfélagi fjármálafyrirtækjanna en ekki stjórnmálamenn. Það síðastnefnda geti boðið hættunni heim.

„Ég hefði ekkert á móti því ef erlendir sérfræðingar yrðu kallaðir til,“ segir Mats.

Fjármálakerfi á lélegum grunniTreglega hefur gengið að koma þessum eignafélögum ríkisins á koppinn en allt frá í mars hafa borist af því fréttir frá Alþingi að jákvæðra frétta sé að vænta. Mats reiknar með að félagið geti litið dagsins ljós á næstu vikum: „Ég skil ekki hvers vegna þetta hefur tekið svona langan tíma. Það er betra fyrir alla ef það gerist fyrr en seinna. Allar tafir eru neikvæðar,“ segir hann. „Síðastliðnar tvær til þrjár vikur hafa verið stigin jákvæð skref. Þetta eru stór og mikilvæg skref í rétta átt,“ segir hann.

Í mínum augum er það samt ráðgáta hvers vegna fjármálaráðuneytið vann ekki hraðar í málinu. Ráðuneytið er ábyrgt fyrir því. Þegar bankarnir hrundu og ráðuneytið tók þá yfir varð fjármálaráðherra yfirmaður þeirra. Því fylgir ábyrgð. Ég hefði búist við að hann hefði þá gefið út leiðbeiningar eða áætlun um það hvernig bankarnir ættu að haga sér, breyta útlánastefnu þeirra, áhættustýringu og þess háttar. En stjórnvöld gerðu ekkert.“

Mats telur þó ástæðuna fyrir töfunum þá að fáir ef nokkur hafi áttað sig á þeim vanda sem þjóðin standi frammi fyrir í kjölfar þess að bankarnir fóru á hliðina í fyrrahaust. „Ég hef aldrei heyrt um land þar sem 90 prósent af fjármálakerfinu hrynur. Það er einsdæmi. Ég hef aldrei séð neitt þvíumlíkt,“ segir Mats og bendir á mikilvægi þess að setja kostnaðinn við hrunið í samhengi við stærð hagkerfisins. Sé það gert komi í ljós skelfilegar staðreyndir.

Hann segir ekki útilokað að fjármálakerfið hér hafi verið byggt á veikum grunni frá upphafi og gagnrýnir fyrri ríkisstjórnir fyrir andvaraleysið. „Maður bjóst við að stjórnvöld hefðu teiknað upp og skilgreint hvernig fjármálakerfi átti að vera hér, hversu margir bankar gætu starfað hér, hvernig þjónustu þeir áttu að veita og svo framvegis. Ekkert slíkt virðist hafa verið fyrir hendi og mjög lítið var gert í þá veru.

Bankasérfræðingurinn sænski segir gríðarlega erfitt að geta sér til um kostnaðinn við efnahagshrunið. Ef það er þá mögulegt. „Ég hef séð mat allt frá 40 prósentum til rúmra hundrað prósenta af landsframleiðslu. Sjálfur tel ég kostnaðinn að minnsta kosti 85 prósent af landsframleiðslu. En í raun vitum við það ekki og komumst ekki til botns í málinu fyrr en eftir um fjögur ár þegar í ljós kemur hvað fengist hefur fyrir eignir bankanna,“ segir hann.

Mats tekur það skýrt fram að þetta eigi ekki við umræðuna um Icesave-innlánsreikninga gamla Landsbankans. Þar komi hann ekkert að málum. Hlutverk hans tengist einungis endurreisn bankakerfisins og endurskipulagningu þess. Hverjir vilja bankana?Mats Josefsson segir varasamt að reka bankana í núverandi mynd. Misvægi á eignastöðu þeirra gömlu og nýju sem myndaðist við uppskiptingu þeirra valdi því að þeir séu reknir með miklu tapi í hverjum mánuði.

Spurður hvort tap þeirra þriggja liggi nálægt átta milljörðum króna á mánuði segir hann það ekki fjarri lagi.

„Þetta verður að stöðva. Það er ekki flókið enda verður annað hvort að auka tekjur eða draga úr útgjöldum. Það var nauðsynlegt að gera þetta þegar ríkið tók bankana yfir en var ekki gert,“ segir hann og bætir við að enn sé ekki búið að ákveða í þaula hvernig bankakerfi muni verða hér á landi í framtíðinni.

Mats segir ekki útilokað að endurskipulagningu íslensku bankanna ljúki innan þriggja ára. Mikilvægt sé að halda samkomulag við lánardrottna og byggja upp traust á alþjóðlegum vettvangi. Það sé mikilvægt eigi að tryggja fjármögnun bankanna í framtíðinni.

Í umræðunni hefur verið að erlendir lánardrottnar taki yfir einn bankanna sem nú er í eigu ríkisins eða að erlendir aðilar kaupi þá þegar ríkið hyggst setja þá á markað eftir nokkur ár. Mats segir það ólíklega þróun í nánustu framtíð. Fyrst verði að reisa bankana við, laga efnahagsreikning þeirra og treysta þá á allan hátt. Svo verði erlendir aðilar að sjá viðskiptatækifæri hér. Skorti tækifærin sé harla ólíklegt að bankarnir komist í eigu erlendra aðila. „Hagkerfið hér er mjög lítið í evrópskum samanburði. Bankar og fjármálafyrirtæki í hópi lánardrottna hafa verið treg til að opna veskið vegna endurskipulagningar bankanna. Þetta eru engin góðgerðarsamtök heldur horfa þau á málið sem hrein viðskipti,“ segir hann. Eitt snið – mörg löndMats telur ekki útilokað að endurreisn bankakerfisins geti tekið tiltölulega skamman tíma. Mikilvægt sé þó að þingheimur komi sér saman um leiðir til að reisa efnahagslífið við. Slíku var að skipta í Svíþjóð þegar bankarnir fóru á hliðina þar fyrir rúmum áratug.

„Stjórnvöld ábyrgðust innstæður og kröfur lánardrottna. Allir fengu sitt til baka. Í þessari viku greindi reyndar lánastofnun sænska ríkisins frá því að hún hefði hagnast á endurskipulagningu bankanna. Það féll því engin kostnaður á ríkið og skattgreiðendur,“ segir hann.

Mats hefur komið að efnahags- og fjármálakreppum víða um heim. Hann telur upp Litháen, Rússland, Kína, Filippseyjar, Tyrkland, Taíland og Líbanon. Sömu sögu er að segja frá bankahruninu í Danmörku snemma á níunda áratug síðustu aldar og í Noregi um svipað leyti.

Mats efast ekki um að norræna módelið muni virka hér líkt og víðar. „Við erum ekki að finna upp hjólið. Endurreisn banka eru engin vísindi. Margir þættir eru sameiginlegir en sumt þarf að laga að aðstæðum. Það er nauðsynlegt að róa innstæðueigendur og lánardrottna bankanna, meta eignir og tap bankanna, færa eignir á milli og koma efnahagsreikningi bankanna í gott horf,“ segir hann. Margir sökudólgarMats segir reiði fólks í kjölfar banka- og efnahagshruns skiljanlega. Hann hafi upplifað reiðina í öllum þeim löndum sem hann hafi starfað í. „Fólk varð ofsalega reitt og spurði stjórnendur bankanna hvað þeir hefðu verið að gera. Það vill auðvitað finna sökudólginn og bendir á stjórnmálamenn fyrir að hafa ekki sett nógu skýr lög, endurskoðendur fyrir að hafa ekki látið vita ef þeir sáu eitthvað gruggugt í í bókum fjármálafyrirtækja og fjölmiðla fyrir að hafa ekki fylgst nógu vel með fjármálageiranum og ekki spurt nógu gagnrýninna spurninga. Þetta er alls staðar eins,“ segir hann.

Við snúum okkur að kollega hans í íslenska bankahruninu, Evu Joly, ráðgjafa sérstaks saksóknara, sem hefur verið harðlega gagnrýnd fyrir að tjá sig opinberlega um þá sem hún telur sökudólga hrunsins hér. „Það er alltaf erfitt að sanna sekt vegna gruns um efnahagsbrot á borð við þau sem Eva Joly glímir við,“ segir Mats. „Í Svíþjóð var 500 málum vísað til saksóknara eftir fall bankanna. Þegar upp var staðið skilaði það litlum árangri. Það er erfitt að sanna nokkuð á þá grunuðu. En það verður að yfirheyra þá og og leita svara við öllum spurningunum sem vakna,“ segir hann.