Enn­þá djúp gjá á milli ein­hverfra og atvinnumarkaðarins

Ríkar kröfur um samskiptahæfni sem gerðar eru fyrir mikinn meirihluta starfa, og þá sérstaklega í opinbera geiranum, eru ein af stærstu hindrununum sem mæta einhverfum einstaklingum á vinnumarkaðnum. Þrátt fyrir að hafa fulla starfsgetu þá búa margir einhverfir einstaklingar við félagslega jaðarsetningu í atvinnumálum.

Þetta kemur fram í niðurstöðum rannsóknar sem Bjarney L. Bjarnadóttir framkvæmdi í tengslum við lokaverkefni sitt til MS-gráðu í forystu og stjórnun við Háskólann á Bifröst, en markmið rannsóknarinnar var að skoða hvaða þættir yllu því að einhverfir einstaklingar stæðu frekar utan við vinnumarkað en aðrir og hvort kröfur um samskiptahæfni í atvinnuauglýsingum væru einn af þeim þáttum.

Í tengslum við rannsóknina ræddi Bjarney annars vegar við sex einhverfa einstaklinga á aldrinum 21 – 46 ára, og vann hins vegar með fyrirliggjandi gögn þar sem atvinnuauglýsingum var safnað yfir ákveðið tímabil. Af viðmælendunum sex höfðu fjórir lokið háskólanámi en einungis einn var í fullu starfi og einn var í hlutastarfi.

Búin að halda uppi grímu allt sitt líf

Allir viðmælendur í rannsókninni töluðu um að „maska“ - það er að segja, þykjast vera óeinhverf til að reyna að passa betur inn í samfélagið og forðast mismunun. Jafnframt töluðu þeir flestir um hversu mikla orku það tekur frá þeim að „maska.“

Ein úr hópnum, sem nefnd er María, fékk einhverfugreiningu á fullorðinsaldri. Nefndi hún að það væri ekki áberandi utan á henni að hún væri einhverf þar sem hún væri það góð í að maska. Hins vegar nefndi hún að það tæki svo mikla orku frá henni að hún treysti sér ekki til að vera í fullu starfi eftir að hafa lent í kulnun í síðasta starfi.

Önnur úr hópnum, Helga, vinnur við umönnunarstörf og segir að það taki mikla orku frá henni þegar hún lendir á skjólstæðingum sem vilja spjalla mikið. Hún þurfi oft að fara í ákveðið leikrit í vinnunni, nota jafnvel setningar sem hún er búin að ákveða eða hún hefur lært hjá einhverjum sem hún var hjá áður og yfirfærir. Hún geti vel gert það sem vinnan krefst af henni en þar sem svo mikil orka fer í að maska þá sé hún svo þreytt eftir vinnudaginn að hún hafi enga orku til að gera aðra hluti, eins og að fara í búðina, heldur þurfi að draga sig í hlé til að jafna sig eftir vinnudaginn.

Annar viðmælandi, sem nefndur er Davíð, fékk einnig einhverfugreiningu á fullorðnisaldri og segir mikið af þeim andlegu erfiðleikum sem hann hefur þurft að glíma við í lífinu til þess að vera einhverfur dulið af honum og finnst hann þurfa að maska allt sitt líf. Hann hafi gegnum tíðina hermt eftir talsmáta, kækjum og öðru hjá þeim sem voru vinsælir og að það væri í raun bara orðinn ávani að maska, og ef til vill væri það ástæðan fyrir því að margir áttuðu sig ekki á því að hann væri einhverfur.

Hann rifjar upp skipti þar sem hann var staddur á leiklistaræfingu þar sem hann brotnaði niður þegar hann átti að gera æfingu sem krafðist þess að hann ætti að vera hann sjálfur:

„Ég brotnaði niður einu sinni í einni æfingunni. Ég sagði bara upphátt: „Ég veit ekki hver ég er“, og svo sagði ég: „Ég er langbesti leikarinn hérna“ og það sem ég átti náttúrulega við með því er bara að ég var búinn að vera að leika allt mitt líf.”

Annar viðmælandi, Ólafur, lauk BS-námi síðastliðið vor og fékk vinnu fyrir útskrift en var sagt upp tveimur mánuðum síðar. Hann nefnir sérstaklega að hann leggi mikið á sig en upplifi eins og hann þurfi að sanna sig mun meira en aðrir til að fá vinnu.

„Ef eitthvað þá legg ég það rosalega mikið af mörkum að vera ekki svona byrði fyrir aðra. En það sem gerist er að ég þarf að vinna svona þrisvar sinnum meira heldur en næsti aðili bara til að sanna að ég sé jafn hæfur í vinnuna og næsta manneskja.”

Önnur úr hópnum, sem nefnd er Tinna, fékk sína einhverfugreiningu á fullorðnisaldri. Hún brann út eftir þrjú ár í starfi og kveðst vera búin að gefast upp á vinnumarkaðnum.

Hún segir það gífurlega lýjandi að þurfa alltaf að fela sitt raunverulega sjálf.

„Í rauninni er ég að vinna í einhvers konar leikriti sem ég þarf að leika til að fá peninga til að lifa. Nema núna er ég hætt að nenna þessu leikriti og vil bara fá að vera ég sjálf en samfélagið er ekki alveg að samþykkja einhverfu útgáfuna af mér og ég er álitin letingi, furðufugl og félagsskítur svo fátt eitt sé nefnt.”

Fékk illt í magann við að skoða atvinnuauglýsingar

Þegar talið barst að því að sækja um vinnu og fara í gegnum ráðningarferli kom glöggt í ljós hversu snúin staða það er fyrir einhverfa einstaklinga ef þeir hafa ekki vitneskju um hvernig viðhorfið er gagnvart þeim á vinnustaðnum eða hvort einhver stuðningur sé í boði.

Þegar viðmælendur voru spurðir að því hvort þeir hefðu hætt við að sækja um starf vegna krafna um hæfni í mannlegum samskiptum, þrátt fyrir að hafa talið sig valda starfinu að öðru leyti, sögðust allir viðmælendur láta eða hafa látið það stoppa sig.

Flestir viðmælendur voru sammála um að forðast að sækja um störf þar sem gerðar voru ríkar kröfur um samskiptahæfni og/eða þeir upplifðu að það væri mikill þrýstingur á að vera alltaf rosa hress og tilbúnir að vinna undir miklu álagi. Einnig sóttu þeir ekki um störf ef þeir uppfylltu ekki allar hæfniskröfur, auk þess sem óljósar hæfniskröfur gerðu það að verkum að þeir voru ólíklegri til að sækja um þau störf. Einnig kom fram að þeim þættu kröfurnar oft of yfirþyrmandi og sóttu því ekki um störfin sem um ræddi.

Fyrrnefnd Helga lýsir því að þegar hún var að skoða atvinnuauglýsingar áður en hún fékk núverandi starf hafi hún fengið „illt í magann“ við að skoða þær. Hún upplifði að hún ætti ekki möguleika á að fá vinnu nema vera fullkomin og lipur í mannlegum samskiptum. Hún hætti því margoft við að sækja um störf sem henni leist vel á vegna þessara ríku krafna um hæfni í mannlegum samskiptum.

Þá segir fyrrnefnd Tinna að hún hafi margoft látið hæfniskröfur er lúta að samskiptahæfni koma í veg fyrir að hún sæki um störf sem myndu að öðru leyti henta henni vel. Allar auglýsingar sem taka fram framúrskarandi samskiptahæfni, brennandi áhuga á starfinu, drífandi starfskraft, vinna vel í hópi, vinna vel undir álagi og fleira virka að hennar sögn fráhrindandi á hana.

Annar rauður þráður sem var undirliggjandi í öllum samtölum snéri að skorti á endurgjöf og leiðbeinandi samtölum og útilokandi vinnustaðamenningu, auk þess sem hinir ýmsu ferlar virtust ekki hafa verið til staðar eða þeim ekki framfylgt, svo sem við nýliðaþjálfun eða þegar kom að uppsögnum.

Fyrrnefndur Ólafur nefnir dæmi frá því þegar hann var unglingur og fékk hlutastarf í verslun. Hann upplifði að hann væri að „vinna vel og læra hratt á mannleg samskipti“. Svo kom upp í samræðum að hann væri einhverfur og innan við sólarhring síðar var honum sagt upp undir þeim formerkjum að verið væri að fækka hlutastarfsmönnum.

Hann nefnir annað dæmi, en hann útskrifaðist síðastliðið vor sem tölvunarfræðingur og var kominn með vinnu fyrir útskrift. Að sögn Ólafs var vel komið fram við hann á vinnustaðnum og hann taldi sig passa vel þar inn. Honum var hins vegar sagt upp eftir tvo mánuði í starfi þar sem hann væri ekki „cultural fit“. Að sögn Ólafs tjáðu vinnuveitendur honum að þeim hefði litist vel á vinnuna hans og hversu ábyrgur hann væri í starfi en sem persóna hefði hann „ekki passað þarna inni á þessum tíma.“ Ólafur segist ekki vita hvort það hafi verið vegna hegðunar hans eða vegna þess að hann er einhverfur.

Gjáin er enn þá djúp

Hugtakið fötlunarsjálfstraust er ekki þekkt á Íslandi né í íslensku tungumáli en er farið að ryðja sér til rúms í mannauðsfræðum erlendis. Í stuttu máli snýst fötlunarsjálfstraust um hversu mikil þekking, skilningur og kunnátta sé til staðar hjá fólki þegar kemur að því að umgangast og vinna með fötluðum einstaklingum á árangursríkan og inngildandi hátt.

Í ritgerð Bjarneyjar kemur fram að þótt svo að umræðan um fjölbreytileika og inngildingu sé sífellt að verða háværari þá virðist vera sem ákveðnir hópar séu útilokaðir frá vinnumarkaði en erfitt sé þó að benda nákvæmlega á hvað er sem veldur.

„Því væri áhugavert að rannsaka hversu mikið fötlunarsjálfstraust er til staðar innan fyrirtækja og stofnana á íslenskum vinnumarkaði og hvort það endurspeglist að einhverju leyti í fjölbreytileika starfsfólks innan skipulagsheildarinnar eða þegar kemur að ráðningum.“

Í niðurstöðum rannsóknarinnar kemur meðal annars fram að þó svo að stigin hafi verið skref til að auka aðgengi fatlaðra einstaklinga að vinnumarkaði þá virðist enn vera djúp gjá milli þeirra og vinnumarkaðarins.

Allir viðmælendur Bjarneyjar nefndu hæfniskröfur í atvinnuauglýsingum sem einn af útilokandi þáttum þegar kæmi að atvinnuþátttöku.

„Það má segja að útilokandi viðhorf endurspeglist að einhverju leyti í því hvernig atvinnuauglýsingar eru settar fram og hvort þær hæfniskröfur sem eru gerðar endurspegli raunverulega þá hæfni sem þarf til að sinna viðfangsefnum starfsins. Eðli málsins samkvæmt henta ekki öllum öll störf og eðlilegt að fyrir sum störf sé krafist ríkrar samskiptahæfni en þá er mikilvægt að atvinnurekendur láti staðalmyndir um einhverfu ekki koma í veg fyrir að viðkomandi hljóti starfið þar sem sumir einhverfir einstaklingar búa vissulega yfir góðri samskiptahæfni. En það er mikilvægt að atvinnuauglýsingar endurspegli þá hæfni sem raunverulega þarf til að sinna starfinu og að orðalag sé inngildandi og geri það að verkum að hæft starfsfólk sæki um þrátt fyrir að glíma við einhvers konar fötlun,” segir jafnframt í niðurstöðunum.

Þá kemur fram að marktækur munur hafi verið á kröfum um samskiptahæfni eftir því hvort starfið sem auglýst var tilheyrði opinberum stofnunum eða fyrirtækjum í einkageiranum, það er að segja, töluvert ríkari kröfur voru gerðar um samskiptahæfni í opinbera geiranum.

Við greiningu gagna í megindlega hluta rannsóknarinnar kom í ljós að kröfur um samskiptahæfni voru gerðar fyrir meirihluta þeirra starfa sem auglýst voru. Af 496 auglýstum störfum voru gerðar kröfur um samskiptahæfni í 382 tilvikum, eða 77 prósent þeirra starfa sem auglýst voru. Auk þess voru atvinnuauglýsingar fyrir störf á opinberum markaði líklegri til að innihalda hæfniskröfur um annars konar „mjúka“ færni er snýr að persónulegum eiginleikum, svo sem jákvæðni í samstarfi, tilfinningagreind, að vera jákvæð og opin manneskja og fleira.

Fram kemur að erfitt sé að segja til um hvað veldur þessum mun milli hins opinbera og almenna markaðar en mögulega hafi strangari reglur varðandi auglýsingar um störf á opinberum markaði eitthvað með það að gera þar sem opinberar stofnanir þurfa samkvæmt lögum að auglýsa öll störf.

„Að krefjast ríkrar samskiptahæfni fyrir störf þar sem önnur hæfni skiptir meira máli með tilliti til verkefna og viðfangsefna viðkomandi starfa getur gert að verkum að vel hæfir einstaklingar eru útilokaðir og þannig dregið úr gæðum ráðninga.”

Gífurlega vannýttur mannauður

Í samtali við Vísi segir Bjarney hugmyndina hafa kviknað þegar hún sat í tíma í mannauðsstjórnun hjá Arneyju Einarsdóttur. Þar var verið að fjalla um starfsgreiningar og hæfniskröfur í atvinnuauglýsingum. Talið barst að því að hæfniskrafa um „framúrskarandi hæfni í mannlegum samskiptum“ væri oft sett fram í atvinnuauglýsingum, jafnvel fyrir störf sem krefðust engrar sérstakrar hæfni í mannlegum samskiptum og slíkt geti verið útilokandi fyrir ákveðna hópa, til dæmis einhverfa.

Bjarney er sjálf móðir 13 ára pilts sem er greindur með einhverfu.

„Þar af leiðandi snerti þetta efni dálítið viðkvæman streng hjá mér og þetta sat í mér. Mig langaði að kanna hversu útbreidd þessi krafa væri.“

Bjarney hefur starfað sem sérkennari í grunnskóla og hefur þar af leiðandi unnið með börnum með einhverfugreiningu.

„Og ég hef tekið eftir því að þær áskoranir sem þessi börn glíma við í skólakerfinu eru í raun bara sömu áskoranir og eru síðan að mæta þeim á vinnumarkaði. Vinnumarkaðurinn ber náttúrulega ekki skyldu til þess að mæta þeim á þeirra forsendum.“

Bjarney bendir á að með því að jaðarsetja einhverfa einstaklinga sé hætta á að atvinnumarkaðurinn missi frá dýrmæta starfskrafta.

„Þetta er gífurlega vanýttur mannauður. Einhverfir einstaklingar geta verið langáreiðanlegustu starfskraftar sem hægt er að finna; eru sjaldnar veikir, mæta alltaf á réttum tíma og sinna sínum störfum með mikilli prýði - svo lengi sem starfsumhverfið mætir þeim á þeirra forsendum og gerir þeim kleift að blómstra. En þau eru mörg hver útilokuð nánast strax. Mörg þeirra eru líka að vissu leyti búin að útiloka sig sjálf. Margir einhverfir einstaklingar eru búnir að vera jaðarsettir frá unga aldri; eru með veikara félags- og tengslanet en aðrir þannig að ferilskráin þeirra lítur kannski ekki eins vel út og hjá jafnöldrum þeirra, sem verður til þess að þau fara sífellt lengra út á jaðarinn,“ segir Bjarney jafnframt og bendir á að einhverfa sé ein af þeim fötlunum sem séu hvað mest samfélagslegar. „En ef samfélagið mætir þessum einstaklingum þá þarf þetta ekki að vera hamlandi fötlun.“

Bjarney nefnir einnig svokallað fötlunarsjálfstraust.

„Það er náttúrulega ekki langt síðan þetta orð kom inn í umræðuna en ég hef orðið vör við vatnaskil í þessari nálgun og það gefur tilefni til bjartsýni. Aukin umræða um fötlunarsjálfstraust er mikilvæg, vegna þess að það liggur beinast við að fólk með lágt fötlunarsjálfstraust er ólíklegt til að vilja ráða í störf einstaklinga sem það veit ekki hvernig á að haga sér í kringum sig, umgangast og tala við.“

Hún kveðst afar þakklát þeim einstaklingum sem ræddu við hana í tengslum við rannsóknina og deildu upplifun sinni.

„Ég vildi náttúrulega ekki fara af stað í einhverja baráttu fyrir þeirra hönd, án þess að vita þeirra afstöðu. Það er svo mikilvægt að raddir þessara einstaklinga fái að heyrast.“