Skapar þúsundir verðmætra starfa

Tæplega tvö þúsund ný störf hafa skapast hér á landi við veiðar og vinnslu sjávarafurða frá hruni. Aukningin er fyrst og fremst í fiskvinnslu þar sem störfum hefur fjölgað um tólf hundruð. Vinnsla uppsjávarfisks til manneldis vegur þungt.

Þetta er meðal þess sem kemur fram í rannsókn um um­fang sjáv­ar­út­vegs á Austfjörðum sem hagfræðineminn Ásgeir Friðrik Heim­is­son vann fyr­ir Austurbrú í samstarfi við Útvegsmannafélag Austurlands.

Fjölgun starfa í sjávarútvegi frá 2008 má helst rekja til aukins afla undanfarin ár. Aflaaukningin hefur aðallega verið í uppsjávartegundum, eins og loðnu, en ekki síst makríl. Betri aflabrögð skila sér í aukinni eftirspurn eftir vinnuafli, en vinnsla uppsjávarafla er vinnuaflsfrek, segir í greiningu Ásgeirs. Afli íslenskra skipa hefur ekki verið meiri um langan tíma, eða síðan 2005. Það ár veiddust 1,6 milljónir tonna við Íslandsstrendur og gaf árið 2012 1,4 milljónir tonna. Veiðar í uppsjávartegundum hafa aukist um 25% síðan 2006.

Greining Ásgeirs lýtur sérstaklega að Austfjörðum, þó samhengi sjávarútvegs á landinu í heild sé einnig gaumgæft.

Framleiðni í sjávarútvegi á Austfjörðum hefur vaxið um 20% að meðaltali á ári frá 2005; mun meira en í greininni og í öðrum atvinnugreinum á landsvísu. Umfang sjávarútvegs þar eystra er 4,2% af landsframleiðslu þegar allt er talið; rúmlega þrefalt framlag landbúnaðar á Íslandi.

„Þessu til viðbótar má nefna að með aukinni framleiðni greiða austfirsku fyrirtækin allnokkru hærri laun en gengur og gerist. Síðan heggur maður eftir því hvað fyrirtækin borga mikið í opinber gjöld,“ segir Ásgeir og bætir við að án vafa sé mikil verðmætasköpun í sjávarútvegi undirstaða batnandi lífskjara þar undanfarinn áratug. 

Í skýrslunni kemur fram að laun voru að meðaltali 7,8 milljónir króna í fiskvinnslu og 16,6 milljónir í fiskveiðum árið 2012. Það ár var meðaltalið á landsvísu 7,2 milljónir í fiskvinnslu og 12,2 milljónir í fiskveiðum. Sjávarútvegsfyrirtækin á Austfjörðum greiddu tæp níu prósent af tekjuskatti lögaðila árið 2012; eða um 4,5 milljarða það ár.

Áhrif Fjarðaáls

Í formála skýrslunnar segir Ásgeir að bent hafi verið á að sjávarútvegur sé ekki eins mikilvægur Austfirðingum og löngum var, vegna tilkomu Alcoa Fjarðaáls. Rannsókn á umfangi greinarinnar og mikilvægi hennar sé því vert verkefni, ekki síst í því samhengi. Það hafi gleymst á sama tíma að þriðja stærsta sjávarútvegsfyrirtæki landsins, Síldarvinnslan, hefur höfuðstöðvar sínar í Neskaupstað, ásamt fleiri sterkum fyrirtækjum. 

Í þessu samhengi er vert að nefna að Ásgeir metur að allt að 45% allra starfa á Austfjörðum tengist sjávarútvegi beint eða óbeint; um 13% starfa á Austfjörðum eru beintengd greininni. „Samkvæmt gögnum frá Byggðastofnun þykir líklegt að sjávarútvegurinn á Austfjörðum hafi að meðaltali seinustu ár verið 24% af hagkerfi Austurlands og var hlutfallið orðið 37% árið 2012,“ segir Ásgeir en slær varnagla við þessari niðurstöðu vegna ónógra gagna.

„Því fer fjarri að sjávarútvegurinn hafi misst vægi sitt eftir tilkomu álversins. Það sem hefur gerst er að mikil hagræðing hefur átt sér stað í sjávarútvegi og álverið hjálpaði til við það. Álverið hefur til dæmis stutt við þessa þróun í samhengi við tæknivæðingu og fleira sem skýrir hagræðingu og framleiðniaukningu. Það hefur komið í staðinn og tilkoma Alcoa Fjarðaáls hjálpaði mikið til við að gera þá hagræðingu sem átt hefur sér stað mögulega og jafn átakalausa og raun ber vitni,“ segir Ásgeir. Hann bætir við að hærri laun megi að nokkru skýra með þessu, enda fylgja tæknivæðingu fleiri og betur borgaðar stöður heilt yfir séð. „Allt þetta hjálpar líka til við að halda ungu og vel menntuðu fólki á svæðinu, öfugt við það sem áður var.“

Sérstaðan 

Hlutur hafna á Austfjörðum er mun meiri en sem nemur úthlutuðu aflamarki fyrirtækjanna á svæðinu og var árið 2012 landað þar 36,8% af þeim afla sem landað var á Íslandi í tonnum talið. Til samanburðar þá var 15,9% alls afla landað í Vestmannaeyjum og 10,7% í Faxaflóahöfnum það ár. Þegar þessar tölur eru umreiknaðar í þorskígildi þá er hlutfallið fyrir Austfirði 19,7% og 17,1% fyrir Faxaflóahafnir, svo dæmi sé tekið.

Þegar aflatölur fyrir Austfirði eru bornar saman við stórar löndunarhafnir á öðrum landsvæðum sést að uppsjávarfiskur hefur langmest vægi þar og var 51% af heildaruppsjávarafla landsins landað þar árið 2012. Mest er landað af botnfiski í Faxaflóahöfnum en 18,5% af botnfiskaflanum var landað þar árið 2012, 8,4% í Vestmannaeyjum og 6,6% á Austfjörðum.

Mikill vöxtur í sjávarútvegi á Austfjörðum, miðað við aðra landshluta, verður því fyrst og síðast skýrður með því hversu mjög greinin á svæðinu byggir á uppsjávarveiðum og vinnslu, þá bæði til manneldis og mjöl- og lýsisframleiðslu. Fiskimjölsverksmiðjurnar á Austfjörðum tóku til dæmis á móti 54% alls afla sem landað var til mjöl- og lýsisframleiðslu árið 2012.

Ásgeir skrifar: „Verð á uppsjávartegundum og mjöli og lýsi hefur hækkað mjög mikið seinustu ár og ofan á það hafa uppsjávarveiðar aukist, eða um 25% síðan 2006. Þessar tvær breytur vega mjög þungt í því að útskýra af hverju vöxtur sjávarútvegs hefur verið eins mikill og raun ber vitni og mun meiri en að meðaltali á landsvísu og Faxaflóahafnasvæðinu.“

Gestir

Þessu til viðbótar má nefna að gestakomur á íslenskum höfnum eru kannski fleiri á Austfjörðum en víðast hvar annars staðar, sem enn og aftur er hægt að rekja til uppsjávarveiðanna. Mörg íslensk skip landa þar sem ekki eru í eigu útgerðanna á svæðinu. Norsk og færeysk loðnuskip hafa landað á Austfjörðum, en það sem vegur kannski þyngst er starfsemi HB Granda á Vopnafirði. Fyrirtækið landar nær öllum sínum uppsjávarafla á staðnum og hefur staðið fyrir myndarlegri uppbyggingu því tengdri.