Lífsgrös og leyndir dómar Davíð Stefánsson skrifar 4. nóvember 2019 08:30 Bók Ólínu fjallar um rætur læknisþekkingar nútímans. fréttablaðið/sigtryggur ari „Í bókinni fjalla ég um lækningar, töfra og trú í sögulegu ljósi. Þar greini ég frá þróun lækninganna, gömlum húslækningum og aðferðum sem sumar þykja undarlegar í dag en aðrar hafa staðist tímans tönn,“ segir dr. Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir þjóðfræðingur, höfundur bókarinnar Lífsgrös og leyndir dómar sem nú er að koma út hjá Vöku-Helgafelli. Ólína er fædd í Reykjavík 1958. Hún lærði íslensku, þjóðfræði og heimspeki við Háskóla Íslands og lauk þaðan doktorsprófi árið 2000. Hún hefur starfað sem frétta- og dagskrárgerðarmaður, skólameistari og háskólakennari. Um árabil var hún virk í stjórnmálum bæði sem borgarfulltrúi og alþingismaður. Ólína hefur lengi fengist við ritsmíðar, fræði og skáldskap, þýðingar og kennsluefni auk fjölmargra fyrirlestra og tímaritsgreina um trúarhætti, þjóðfræði og menningararf. Þetta er sjötta bók hennar. Þetta er viðamikið verk sem Ólína segist hafa unnið að í hartnær tvo áratugi með hléum. Síðastliðin fjögur ár hafi hún einbeitt sér að því að klára bókina, sem um þessar mundir er að koma í verslanir. „Viðfangsefnið er í raun rökrétt framhald af doktorsritgerð minni sem fjallaði um galdramál 17. aldar þegar fólk var brennt á báli fyrir lækningaviðleitni með göldrum. Lækningar hafa frá örófi alda verið nátengdar trúarbrögðum og galdraiðju enda var lengi vel lítill munur á lækningabók og galdrabók. Þess finnast ýmis dæmi að menn væru dæmdir á bálið fyrir að hafa haft lækningabók í fórum sínum. Það var ekki fyrr en kom fram á 18. öld að aðskilnaður varð milli galdra og lækninga.“ Bókin fjallar um rætur læknisþekkingar nútímans. Ólína rekur þráðinn frá fornöld til samtímans, greinir frá rannsóknum sínum á elstu íslensku lækningahandritunum sem rekja má aftur til 12. og 13. aldar og gerir sérstaka grein fyrir merkustu ritunum. Ólína segir elsta íslenska lækningaritið ekki vera nema átta blöð. „Það kalla ég Gömlu gersemina, enda gengur þetta litla rit eins og rauður þráður í gegnum allar íslensku lækningabækurnar sem á eftir komu.“ Hún segir gömlu lækningahandritin bera samnorræn og evrópsk einkenni. „Þau hafa verið eignuð danska grasafræðingnum og lækninum Henrik Harpestræng. Hann sótti lækningaþekkingu líkt og aðrir Evrópumenn þess tíma til Salerno-skólans á Ítalíu. Íslensku handritin sem bera líkindi af ritum Harpestrængs eru talin hafa borist til Íslands frá Danmörku eða Noregi,“ segir hún. „Eitt þessara handrita kalla ég „Hrafnsbók“ og tel að hugsanlega megi rekja skrifin til Hrafns Sveinbjarnarsonar goða í Dýrfirðingagoðorði, þekktasta læknis Íslands á miðöldum. Hann var samtímamaður Harpestrængs á 12. og 13. öld. Ég tel líklegt að Hrafn hafi komist yfir lækningahandrit Harpestrængs og hugsanlega bætt þar við eigin þekkingu,“ segir hún. „Hrafnsbók“ var afrituð árið 1387 á Geirröðareyri sem nú heitir Narfeyri á Snæfellsnesi. Ólína leiðir líkur að því að bókin hafi verið afrit af eldri lækningabók í eigu ættmenna Hrafns sem bjuggu á Geirröðareyri á 12. og 13. öld. Bókin er að hennar sögn í anda Harpestrængs og þekkingarlega tengd Salerno-skólanum, enda séu jurtirnar sem í henni eru nefndar flestar erlendar. „Þessar bækur og handrit ganga í ýmsum afskriftum í gegnum aldirnar. Einu og öðru er síðan bætt inn í þær af skrifurum þess tíma og þegar kemur fram á 17. öld er efni þeirra orðið mjög blendið. Bætt er við rúnum, galdrastöfum, særingum, bænum og ýmsu hjátrúartengdu efni.“ Að sögn Ólínu voru viðhorf til mannslíkamans og lækninga önnur og heildrænni en síðar varð í kjölfar vísindabyltingar 20. aldar. „Framrás lækninga samtímans kallaði á oftrú á getu vísindanna með miklum inngripum og vantrú á þekkingu fyrri alda. Læknavísindin urðu sífellt sérhæfðari og á þrengri sviðum. En á síðustu áratugum höfum við séð ákveðið afturhvarf til eldri viðhorfa gagnvart mannslíkamanum samfara kröfu um heildrænni nálgun og hugsun í lækningum með minna inngripi. Hollustuhættir, lýðheilsa og heildræn nálgun eru krafa nýrra tíma líkt og Hippókrates boðaði. Fortíðin vitjar okkar þannig á ný.“ Í bókinni nýtir Ólína aðferðir ólíkra vísindagreina til að nálgast læknisdóma liðinna alda á áhugaverðan hátt. Þannig nýtir hún bókmenntafræði, sagnfræði, þjóðfræði og menningar- og félagssögu til að varpa ljósi á viðfangsefnið og ausa úr fróðleiksbrunnum fortíðar. Í bókinni er ítarleg heimildaskrá og gagnlegir viðaukar um heiti erlendra og innlendra lækningajurta og hvernig þær nýttust til lækninga. Þetta er fræðandi og skemmtilegt rit og til þess hefur verið vandað. Birtist í Fréttablaðinu Bókmenntir Mest lesið Veltir fyrir sér hvort hann sé dottinn úr tísku Lífið Krabbameinið sem týndist: „Fyrst sagði ég bara fokk!“ Áskorun Páll Óskar genginn í það heilaga: „Besti dagur lífs okkar“ Lífið Bein útsending: Veglegir vinningar í páskabingói Blökastsins Lífið Kastast í kekki milli Carragher og kærastans Lífið Svar við spurningu lesanda: Hvað má fróa sér oft í viku? Lífið Líkt við apa og klappað eins og hundi Lífið Kappakstur milli Hjálmars og Magneu Lífið Tískan sýndi trúnaðarbrest í hruninu Lífið Er sannkölluð Mary Poppins þegar það kemur að töskunni Tíska og hönnun Fleiri fréttir Listamaðurinn á bak við Áfanga í Viðey látinn Eliza hlaut heiðursverðlaun Fyrsta alþjóðlega barokkhátíðin í Reykjavík Gerður Kristný hlýtur virt norsk bókmenntaverðlaun Hættir sem leikhússtjóri og hefur störf í ráðuneytinu Myndaveisla: Sex listrænum áratugum fagnað með glæsilegri sýningu Amanda og Brák meðal handhafa Íslensku myndlistarverðlaunanna Kaflaskil í íslenskri menningarsögu Hjartnæm stund Guðna með Herði og Kára Grindavíkurbær heiðursgestur Menningarnætur 2024 Kristín Ómarsdóttir meðal þeirra sem hlaut Fjöruverðlaunin Síðasta verk Nóbelsverðlaunahafans gefið út gegn hans eigin óskum Listræn og lífleg starfsemi í gömlu Áburðarverksmiðjunni Myndaveisla: Yfir þúsund manns í listrænu fjöri í Hveragerði Myndaveisla: Þotulið hönnunarbransans fagnaði með stæl Myndaveisla: Fullt út úr dyrum og næstum uppselt fyrir opnun „Óþekka barnið“ í íslenskri myndlist fer nýjar leiðir Íslensk strandmenning í brennidepli á Akranesi Þrífst vel í brjálaðri vinnumenningu í New York Samtal við mömmu sem olli straumhvörfum Deilt um hinn dísæta hnakka: Forheimskandi efnishyggja eða vítamínsprauta? Lofar breyttu lífi með fyrirvara „Tækifæri til að pæla í fallegri veruleika eftir dauðann“ Troðfullt í Marshall-húsinu á opnun listrænna systra Tóku saman höndum fyrir Hendi næst Settist í öll sæti Eldborgar og tók 5000 sjálfsmyndir Emils- og Línu-tónskáldið Georg Riedel látið Kristín og Anna tilnefndar til bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs Hildur Hermóðsdóttir er látin Taka stutt hlé frá leikhúsinu fyrir ferðalög til Perú og Keníu Sjá meira
„Í bókinni fjalla ég um lækningar, töfra og trú í sögulegu ljósi. Þar greini ég frá þróun lækninganna, gömlum húslækningum og aðferðum sem sumar þykja undarlegar í dag en aðrar hafa staðist tímans tönn,“ segir dr. Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir þjóðfræðingur, höfundur bókarinnar Lífsgrös og leyndir dómar sem nú er að koma út hjá Vöku-Helgafelli. Ólína er fædd í Reykjavík 1958. Hún lærði íslensku, þjóðfræði og heimspeki við Háskóla Íslands og lauk þaðan doktorsprófi árið 2000. Hún hefur starfað sem frétta- og dagskrárgerðarmaður, skólameistari og háskólakennari. Um árabil var hún virk í stjórnmálum bæði sem borgarfulltrúi og alþingismaður. Ólína hefur lengi fengist við ritsmíðar, fræði og skáldskap, þýðingar og kennsluefni auk fjölmargra fyrirlestra og tímaritsgreina um trúarhætti, þjóðfræði og menningararf. Þetta er sjötta bók hennar. Þetta er viðamikið verk sem Ólína segist hafa unnið að í hartnær tvo áratugi með hléum. Síðastliðin fjögur ár hafi hún einbeitt sér að því að klára bókina, sem um þessar mundir er að koma í verslanir. „Viðfangsefnið er í raun rökrétt framhald af doktorsritgerð minni sem fjallaði um galdramál 17. aldar þegar fólk var brennt á báli fyrir lækningaviðleitni með göldrum. Lækningar hafa frá örófi alda verið nátengdar trúarbrögðum og galdraiðju enda var lengi vel lítill munur á lækningabók og galdrabók. Þess finnast ýmis dæmi að menn væru dæmdir á bálið fyrir að hafa haft lækningabók í fórum sínum. Það var ekki fyrr en kom fram á 18. öld að aðskilnaður varð milli galdra og lækninga.“ Bókin fjallar um rætur læknisþekkingar nútímans. Ólína rekur þráðinn frá fornöld til samtímans, greinir frá rannsóknum sínum á elstu íslensku lækningahandritunum sem rekja má aftur til 12. og 13. aldar og gerir sérstaka grein fyrir merkustu ritunum. Ólína segir elsta íslenska lækningaritið ekki vera nema átta blöð. „Það kalla ég Gömlu gersemina, enda gengur þetta litla rit eins og rauður þráður í gegnum allar íslensku lækningabækurnar sem á eftir komu.“ Hún segir gömlu lækningahandritin bera samnorræn og evrópsk einkenni. „Þau hafa verið eignuð danska grasafræðingnum og lækninum Henrik Harpestræng. Hann sótti lækningaþekkingu líkt og aðrir Evrópumenn þess tíma til Salerno-skólans á Ítalíu. Íslensku handritin sem bera líkindi af ritum Harpestrængs eru talin hafa borist til Íslands frá Danmörku eða Noregi,“ segir hún. „Eitt þessara handrita kalla ég „Hrafnsbók“ og tel að hugsanlega megi rekja skrifin til Hrafns Sveinbjarnarsonar goða í Dýrfirðingagoðorði, þekktasta læknis Íslands á miðöldum. Hann var samtímamaður Harpestrængs á 12. og 13. öld. Ég tel líklegt að Hrafn hafi komist yfir lækningahandrit Harpestrængs og hugsanlega bætt þar við eigin þekkingu,“ segir hún. „Hrafnsbók“ var afrituð árið 1387 á Geirröðareyri sem nú heitir Narfeyri á Snæfellsnesi. Ólína leiðir líkur að því að bókin hafi verið afrit af eldri lækningabók í eigu ættmenna Hrafns sem bjuggu á Geirröðareyri á 12. og 13. öld. Bókin er að hennar sögn í anda Harpestrængs og þekkingarlega tengd Salerno-skólanum, enda séu jurtirnar sem í henni eru nefndar flestar erlendar. „Þessar bækur og handrit ganga í ýmsum afskriftum í gegnum aldirnar. Einu og öðru er síðan bætt inn í þær af skrifurum þess tíma og þegar kemur fram á 17. öld er efni þeirra orðið mjög blendið. Bætt er við rúnum, galdrastöfum, særingum, bænum og ýmsu hjátrúartengdu efni.“ Að sögn Ólínu voru viðhorf til mannslíkamans og lækninga önnur og heildrænni en síðar varð í kjölfar vísindabyltingar 20. aldar. „Framrás lækninga samtímans kallaði á oftrú á getu vísindanna með miklum inngripum og vantrú á þekkingu fyrri alda. Læknavísindin urðu sífellt sérhæfðari og á þrengri sviðum. En á síðustu áratugum höfum við séð ákveðið afturhvarf til eldri viðhorfa gagnvart mannslíkamanum samfara kröfu um heildrænni nálgun og hugsun í lækningum með minna inngripi. Hollustuhættir, lýðheilsa og heildræn nálgun eru krafa nýrra tíma líkt og Hippókrates boðaði. Fortíðin vitjar okkar þannig á ný.“ Í bókinni nýtir Ólína aðferðir ólíkra vísindagreina til að nálgast læknisdóma liðinna alda á áhugaverðan hátt. Þannig nýtir hún bókmenntafræði, sagnfræði, þjóðfræði og menningar- og félagssögu til að varpa ljósi á viðfangsefnið og ausa úr fróðleiksbrunnum fortíðar. Í bókinni er ítarleg heimildaskrá og gagnlegir viðaukar um heiti erlendra og innlendra lækningajurta og hvernig þær nýttust til lækninga. Þetta er fræðandi og skemmtilegt rit og til þess hefur verið vandað.
Birtist í Fréttablaðinu Bókmenntir Mest lesið Veltir fyrir sér hvort hann sé dottinn úr tísku Lífið Krabbameinið sem týndist: „Fyrst sagði ég bara fokk!“ Áskorun Páll Óskar genginn í það heilaga: „Besti dagur lífs okkar“ Lífið Bein útsending: Veglegir vinningar í páskabingói Blökastsins Lífið Kastast í kekki milli Carragher og kærastans Lífið Svar við spurningu lesanda: Hvað má fróa sér oft í viku? Lífið Líkt við apa og klappað eins og hundi Lífið Kappakstur milli Hjálmars og Magneu Lífið Tískan sýndi trúnaðarbrest í hruninu Lífið Er sannkölluð Mary Poppins þegar það kemur að töskunni Tíska og hönnun Fleiri fréttir Listamaðurinn á bak við Áfanga í Viðey látinn Eliza hlaut heiðursverðlaun Fyrsta alþjóðlega barokkhátíðin í Reykjavík Gerður Kristný hlýtur virt norsk bókmenntaverðlaun Hættir sem leikhússtjóri og hefur störf í ráðuneytinu Myndaveisla: Sex listrænum áratugum fagnað með glæsilegri sýningu Amanda og Brák meðal handhafa Íslensku myndlistarverðlaunanna Kaflaskil í íslenskri menningarsögu Hjartnæm stund Guðna með Herði og Kára Grindavíkurbær heiðursgestur Menningarnætur 2024 Kristín Ómarsdóttir meðal þeirra sem hlaut Fjöruverðlaunin Síðasta verk Nóbelsverðlaunahafans gefið út gegn hans eigin óskum Listræn og lífleg starfsemi í gömlu Áburðarverksmiðjunni Myndaveisla: Yfir þúsund manns í listrænu fjöri í Hveragerði Myndaveisla: Þotulið hönnunarbransans fagnaði með stæl Myndaveisla: Fullt út úr dyrum og næstum uppselt fyrir opnun „Óþekka barnið“ í íslenskri myndlist fer nýjar leiðir Íslensk strandmenning í brennidepli á Akranesi Þrífst vel í brjálaðri vinnumenningu í New York Samtal við mömmu sem olli straumhvörfum Deilt um hinn dísæta hnakka: Forheimskandi efnishyggja eða vítamínsprauta? Lofar breyttu lífi með fyrirvara „Tækifæri til að pæla í fallegri veruleika eftir dauðann“ Troðfullt í Marshall-húsinu á opnun listrænna systra Tóku saman höndum fyrir Hendi næst Settist í öll sæti Eldborgar og tók 5000 sjálfsmyndir Emils- og Línu-tónskáldið Georg Riedel látið Kristín og Anna tilnefndar til bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs Hildur Hermóðsdóttir er látin Taka stutt hlé frá leikhúsinu fyrir ferðalög til Perú og Keníu Sjá meira