Innlent

Útvörður mannréttinda í sex áratugi

Aðalheiður Ámundadóttir skrifar
Verjendurnir greina fjölmiðlum frá því að þeir hafi sagt sig frá Al Thani-málinu.
Verjendurnir greina fjölmiðlum frá því að þeir hafi sagt sig frá Al Thani-málinu. Fréttablaðið/Pjetur
„Dómstóllinn hefur metið það þannig að þetta mál kynni að hafa slík grundvallaráhrif fyrir vernd mannréttinda í Evrópu að það væri nauðsynlegt að fá dóm efri deildar um það,“ segir Geir Gestsson, lögmaður þeirra Gests Jónssonar og Ragnars H. Hall, sem fengu nýlega tilkynningu um að mál þeirra fengi skoðun af yfirdeild Mannréttindadómstóls Evrópu. Um er að ræða fyrsta íslenska málið sem fer fyrir yfirdeildina.

Í málinu reynir meðal annars á ákvæði sáttmálans um réttláta málsmeðferð. Gestur og Ragnar voru á sínum tíma sakfelldir í héraði og dæmdir til refsingar án þess að njóta neinna þeirra réttinda sem 6. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu, MSE, kveður á um; þar á meðal rétt til fullnægjandi málsvarnar; rétt til að hafa verjanda, rétt til að fá upplýsingar um að þeir séu bornir sökum, rétt til að leiða vitni, o.s.frv. Þeir bera fyrir sig að það brjóti í bága við 6. gr. sáttmálans að málsmeðferð í sakamáli hefjist með sakfellingardómi héraðsdóms. Það sé réttur sérhvers manns að teljast saklaus uns sekt er sönnuð og það samræmist ekki sáttmálanum að menn þurfi í raun að afsanna sekt sína með áfrýjun.

Forsaga málsins er sú að Gestur og Ragnar voru verjendur tveggja sakborninga í Al Thani-málinu. Þeir sögðu sig frá málinu, í mótmælaskyni, þar sem þeir töldu sig ekki fá sanngjarnan tíma til að kynna sér gögn ákæruvaldsins. Þegar dómur var kveðinn upp í máli sakborninganna lagði dómari réttarfarssekt á þá; eina milljón króna á hvorn um sig, án þess að gera þeim viðvart um að til skoðunar væri að sekta þá eða veita þeim nokkurn andmælarétt.

Að sögn Geirs var sektin það há að hún telst refsing í skilningi Mannréttindasáttmálans. Það skipti einnig máli að lagaákvæðið sem heimili sektina kveði ekki á um neitt hámark sektar. Við slíkar aðstæður sé afar brýnt að menn njóti andmælaréttar áður en sekt er lögð á. Sektin hafi verið tífalt hærri en hæsta réttarfarssektin sem lögð hafði verið á fyrir þann tíma, 100.000 krónur.

Geir segir að þar sem sektin teljist refsing í skilningi sáttmálans eigi þeir sem hún leggst á að njóta réttinda sakaðra manna eins og bæði stjórnarskrá og MSE kveða á um, eins og í hverju öðru refsimáli.

„Það getur ekki gengið upp í réttarríki að menn frétti bara af því í pósti að þeir hafi verið sakfelldir í dómsmáli og dæmdir til refsingar,“ segir Geir.

Gestur og Ragnar fengu áfrýjunarleyfi til Hæstaréttar og var málið flutt þar. Hæstiréttur klofnaði í málinu og meirihlutinn staðfesti álagningu sektarinnar, með þeim rökum að það væri nægjanlegt að sakborningar nytu mannréttinda á áfrýjunarstigi. Í dómi Hæstaréttar kom meðal annars fram að sakborningar hefðu rétt til að kalla vitni fyrir dómstólinn, rétt eins og í héraði. Þessu voru Gestur og Ragnar ósammála og vísuðu málinu til MDE, meðal annars á þeim forsendum að það hafði aldrei átt sér stað í íslenskri réttarsögu að aðili sakamáls hefði leitt vitni fyrir Hæstarétt Íslands.

Í forsendum dóms undirdeildar í Strassborg var vísað til dóms Hæstaréttar í málinu og greiningar sem þar kemur fram um íslenskan rétt þess efnis að aðilar í sakamálum hafi heimild til að leiða vitni í Hæstarétti. Undirdeildin vísaði til nálægðarreglunnar og sagði að dómurinn gæti ekki endurskoðað fortakslausar staðhæfingar Hæstaréttar um íslenskan rétt. Með vísan til þess var íslenska ríkið sýknað.

„Þessar staðhæfingar um möguleika sakborninga á vitnaleiðslum fyrir Hæstarétti eru að mínu viti rangar og á því var byggt í beiðni okkar um endurskoðun Efri deildar,“ segir Geir. Þetta hafi verið staðfest í skýrslum sem unnar voru fyrir íslensk stjórnvöld um stofnun millidómstigs. Þar var því lýst að sakborningar ættu engan rétt á því að leiða vitni fyrir Hæstarétt og að réttindin væru „tálsýn“.

„Við byggjum meðal annars á þessum skýrslum enda eru þær í mótsögn við það sem undirréttur MDE byggði niðurstöðu sína á,“ segir Geir.

Hann telur þrjár meginástæður vera fyrir því að málið komst í gegnum nálaraugað og fái meðferð hjá efri deild, fyrst íslenskra mála.

Í fyrsta lagi brjóti það mögulega gegn réttindum sakborninga að þeir njóti einungis mannréttinda á áfrýjunarstigi, en ekki í héraði.

Í öðru lagi, að verulegur vafi sé um að sakborningar hafi notið mannréttinda á áfrýjunarstigi, með tilliti til vitnaleiðslna. Réttindi sakborninga samkvæmt sáttmálanum verði að vera raunhæf og virk, en engin dæmi séu um að sakborningar leiði vitni fyrir Hæstarétt í íslenskri réttarsögu.

Í þriðja lagi samrýmist það ekki reglunni um að menn teljist saklausir uns sekt er sönnuð, að sakamál hefjist með sakfellingardómi. Menn séu þá settir í þá stöðu að þurfa að afsanna málsatvikalýsingu og röksemdafærslu héraðsdóms fyrir sakfellingu. Það séu grundvallarmannréttindi sakborninga að sönnunarbyrðin sé ákæruvaldsins.

Geir segist meta það svo að yfirdeild Mannréttindadómstólsins sjái það fyrir sér að málið kunni að hafa þýðingu fyrir vernd mannréttinda sakborninga víða í Evrópu.

Málið verður munnlega flutt í Strassborg 9. október næstkomandi. Málsaðilar fái hvor um sig hálftíma til að flytja mál sitt og 10 til 15 mínútur í seinni ræðu.



Eiríkur Jónsson lagaprófessor. Fréttablaðið/Eyþór

Þróun verndar tjáningarfrelsis

Dómar Mannréttindadómstóls Evrópu hafa fengið misjafnar móttökur hjá Hæstarétti gegnum árin. Fyrsta málið sem kom frá Strassborg árið 1989 varð til þess að gera þurfti víðtækar breytingar á fyrirkomulagi ákæruvalds og héraðsdómstóla í landinu. Í kjölfar máls Jóns Kristjánssonar varð nokkur viðsnúningur í viðhorfum Hæstaréttar til alþjóðlegra mannréttindasamninga og fór Hæstiréttur nú að byggja dóma á því meðal annars að íslenska ríkið væri skuldbundið að þjóðarétti til að lúta ákvæðum Mannréttindasáttmála Evrópu, eins og þau hafi verið skýrð af Mannréttindanefnd og Mannréttindadómstól Evrópu.

Sérstök tímamót urðu upp úr aldamótum þegar dómfelldur maður í sakamáli vann mál sitt í Strassborg. Í kjölfar dómsins féllst Hæstiréttur á endurupptökubeiðni hans og var hann að lokum sýknaður.

Gildi dóma MDE á Íslandi

Dómar Mannréttindadómstóls Evrópu hafa fengið misjafnar móttökur hjá Hæstarétti gegnum árin. Fyrsta málið sem kom frá Strassborg árið 1989 varð til þess að gera þurfti víðtækar breytingar á fyrirkomulagi ákæruvalds og héraðsdómstóla í landinu. Í kjölfar máls Jóns Kristjánssonar varð nokkur viðsnúningur í viðhorfum Hæstaréttar til alþjóðlegra mannréttindasamninga og fór Hæstiréttur nú að byggja dóma á því meðal annars að íslenska ríkið væri skuldbundið að þjóðarétti til að lúta ákvæðum Mannréttindasáttmála Evrópu, eins og þau hafi verið skýrð af Mannréttindanefnd og Mannréttindadómstól Evrópu.

Nokkur tímamót urðu upp úr aldamótum þegar dómfelldur maður í sakamáli vann mál sitt í Strassborg. Í kjölfar dómsins féllst Hæstiréttur á endurupptökubeiðni hans og var hann að lokum sýknaður.

Í síðustu viku kvað hins vegar við annan tón í Hæstarétti og var nýlegur áfellisdómur MDE ekki talinn fullgild forsenda endurupptöku máls lengur.

Lögmenn segjast hugsi yfir stefnuleysi Hæstaréttar sem verður að teljast óheppilegt á þeim örlagatímum sem nú standa yfir í sambandi Íslands við þennan helsta útvörð mannréttindaverndar í Evrópu.




Fleiri fréttir

Sjá meira


×