Endalok kvöldvökunnar 1. desember 2012 21:30 Þegar minnst er á kvöldvökur nú til dags þá dettur flestum í hug skipulögð kvöldskemmtun barna eða unglinga, gjarnan í grunnskólum eða sumarbúðum, þar sem skemmtiatriði eru flutt, draugasögur sagðar og farið í leiki. Nútímakvöldvakan felst yfirleitt í því að snæða snakk, svolgra í sig svaladrykkjum og skemmta sér fram yfir háttatíma ásamt öðrum börnum undir leiðsögn og vökulum augum kennara eða gæslumanna. Nákvæm dagskrá er samin, öll atriði æfð og að lokum er tímasetning valin gaumgæfilega og kynnt með löngum fyrirvara svo kvöldvakan stangist ekki á við aðrar skemmtanir eða vinsælasta sjónvarpsefnið. Óhætt er að segja að hugtakið kvöldvaka hafi breytt allverulega um svip á innan við einum mannsaldri, en kvöldvökur allólíkar áðurnefndum skemmtunum voru fastur liður á flestum heimilum áður fyrr og héldust sums staðar fram á síðustu öld. Kvöldvökur voru vissulega ekki leiðindatími, en þær voru fyrst og fremst vinnutími. Fyrir tíma raflýsingar kallaðist það kvöldvaka þegar fólk kom saman og vakti við kertaljós eða olíulampa í myrkrinu og sinnti mikilvægum heimilisstörfum, á þeim árstíma þegar dagsljósið nægði ekki til að komast yfir öll verk. Hófust þegar dagin tók að styttaÍ meira en hálfa öld hefur þjóðháttadeild Þjóðminjasafns Íslands sent út spurningalista um ýmis málefni og árið 1962 var óskað eftir upplýsingum um kvöldvökur og hvernig þær fóru fram. Í svörunum kennir ýmissa grasa og má þar finna nokkuð ítarlegar lýsingar á heimilishefð sem var afar útbreidd á sveitabæjum og hafði tíðkast um aldir áður en hún lagðist af í byrjun 20. aldar. Í frásögnum svarenda sem oftast minnast kvöldvakanna frá því þeir voru börn að aldri, má skyggnast inn í heim sem er bæði forn og frumstæður, en jafnframt svo nálægt í tíma að sé litið aftur má næstum teygja sig í hann og snerta. Hefðbundnar kvöldvökur hófust yfirleitt að haustinu þegar daginn tók að stytta þannig að kveikja þurfti vinnuljós á kvöldin og var þá gjarnan talað um að setjast að eða að kveikja. Eftir að sláturtíð lauk á haustin tók ullarvinnan við og sat þá fólk inni og kembdi ull, spann, óf vaðmál og prjónaði föt, en verkefnin voru bæði mörg og tímafrek. Vökunum lauk svo á vorin þegar daginn tók aftur að lengja. Þær vinnustundir sem bættust við sólarhringinn með kvöldvökunum voru dýrmætar á sveitaheimilunum, en þær voru ekki síður mikilvægar samverustundir heimilisfólksins þar sem allir komu saman í baðstofunni, hjálpuðust að við ýmis störf og skemmtu sér við lestur og leiki. Hinar árstíðabundnu vökur í vetrarmyrkrinu höfðu því einnig það hlutverk að létta fólki lundina yfir dimmustu mánuðina. Vinna og skemmtun í rökkrinuÁ kvöldvökunum höfðu allir sín verk að vinna og börn höfðu ekki síður hlutverki að gegna en þeir fullorðnu. Í harðri lífsbaráttu skipti máli að börnum væri snemma kennt að vinna og börn niður í fimm til sex ára aldur voru vanin við vinnu, yfirleitt létta ullarvinnu og prjónaskap til að byrja með. Smátt og smátt breyttust verkin og jukust með aldri barnanna og fólst í þeim sú þjálfun og lærdómur sem nauðsynlegur var til að þau gætu tekið við búrekstrinum einhvern daginn. Enginn vinnukraftur mátti vera ónotaður, fjölbreytt verkleg kunnátta var álitin lífsskilyrði og börnum því fyrir bestu að venjast sem fyrst að taka þátt í flestum eða öllum störfum sem unnin voru á heimilinu eftir því sem kraftar þeirra leyfðu. Árangurinn var sá að um fermingu voru flest börn fær til allrar vinnu sem á heimilinu var unnin. Þrátt fyrir að nokkur kynjaskipting væri á störfum þá lærðu stúlkur yfirleitt líka karlastörf og drengir kvennastörf og voru prjónaskapur og vefnaður til dæmis ekki síður karlmannsverk. Enda hefði varla gengið að reka heimili þar sem hætta var á að fólki félli einfalt verk úr hendi vegna kunnáttuleysis. Auk þjálfunar í bústörfum var börnum einnig kennt að lesa og skrifa heima við og á vetrum fór sú fræðsla fram á kvöldvökunum. Yfirleitt hófst kennslan um 5-7 ára aldur og voru allt fram á síðustu öld til dæmi þess að börn hefðu alla sína fræðslu frá foreldrum og hefðu aldrei sótt formlega kennslu í skóla. Húslestur var fastur liður á mörgum heimilum og voru þá lesnar upp skáldsögur, fornsögur, lesin blöð og sagðar þjóðsögur, en kvöldvökur voru víða einu tækifæri fólks til að komast í snertingu við bókmenntir. Einnig voru oft kveðnar rímur eða kveðist á. Á kvöldvökunum lifði menningararfurinn þegar þjóðsögurnar sem gengu frá manni til manns voru fluttar og lærðar af næstu kynslóð. Góðir sögumenn færðu sögurnar í lifandi búning og kenndu ekki bara texta sagnanna heldur einnig frásagnartæknina. Sú menning sem baðstofan geymdi og lifnaði við í vetrarmyrkrinu varðveitti ekki aðeins munnlegan arf fortíðar, hún fóstraði einnig þá sköpunargáfu sem braust síðar út í bókmenntaverkum og er enn eitt af höfuðeinkennum þjóðarinnar. Endalok kvöldvökunnarEftir því sem þéttbýlið óx á kostnað sveitanna, fólki fækkaði á bæjum og vinnuálag minnkaði hætti að vera þörf fyrir kvöldvökur. Þær lögðust smám saman af með baðstofulífinu og gamla sveitasamfélaginu. Framfarir og aukin velmegun minnkuðu þörfina fyrir kvöldvinnu, og útvarp og síðar sjónvarp tóku við sem skemmtiefni. Stærri og betri húsakynni urðu til þess að fólk fjarlægðist hvert annað inni á heimilunum og smám saman hvarf sú kynslóð sem ólst upp í baðstofum. Þó gamla kvöldvakan hafi lagst af vegna framfara og fæstir vildu vera án þeirra nútímaþæginda sem hafa komið í staðinn þá er ljóst að vökurnar voru gæðastundir þar sem fólk kom saman, lærði, lék og skemmti hvert öðru um leið og það hjálpaðist að við heimilisverkin. Mest lesið Kolbeinn hafi strokið kynfæri stúlkunnar ítrekað Innlent Svona var Pallborðið með Höllu Hrund, Katrínu og Baldri Innlent Ákærð fyrir að kæfa son sinn með kodda Innlent Svandís boðar til blaðamannafundar Innlent Baldur segir niðurstöður nýjustu kannana vonbrigði Innlent Halla Hrund mælist með mest fylgi í nýrri könnun Maskínu Innlent Spellvirkinn lætur til skarar skríða á ný Innlent „Mun ekki halla mér aftur og leyfa deyjandi sjónvarpsstöð að ráðast á mig“ Erlent Ótrúlegustu aðskotahlutir gera óskunda í dósatalningarvélum Innlent Halla Hrund líka vinsæll annar kostur Innlent Fleiri fréttir Sólríkasta byrjun árs í Reykjavík í 77 ár Hafa rukkað þá sem valda sinubruna um kostnað við útkall Ótrúlegustu aðskotahlutir gera óskunda í dósatalningarvélum Fjöldi verkfallsboðana á Keflavíkurflugvelli áhyggjuefni Kosið um sameiningu Húna- og Skagabyggðar í júní Nýjustu skoðanakannanir, verkfallsaðgerðir á flugvellinum og týndur gaffall Halla Hrund líka vinsæll annar kostur Kolbeinn hafi strokið kynfæri stúlkunnar ítrekað Segja lýðræðis- og mannréttindabakslag staðreynd Ný sendiskrifstofa opnuð í Síerra Leóne Baldur segir niðurstöður nýjustu kannana vonbrigði Halla Hrund mælist með mest fylgi í nýrri könnun Maskínu Tilvísunum vegna skekkju á höfuðkúpu ungbarna fjölgað mikið Fréttaskýring Maríu Sigrúnar kemur út á mánudag Einar segir forsetaembættið um ekki neitt Svona gæti bensínstöðvarreiturinn við Ægisíðu litið út Ákærð fyrir að kæfa son sinn með kodda Börn lögð inn með kíghósta „Við reyndum eins og við gátum“ Framkvæmdanefnd fyrir Grindavík sett á laggirnar Sambærileg rúðubrot í Lækjargötu og á Skólavörðustíg Skipar framkvæmdanefnd um málefni Grindavíkur Spellvirkinn lætur til skarar skríða á ný Svona var Pallborðið með Höllu Hrund, Katrínu og Baldri Svandís boðar til blaðamannafundar Heyrist meira af kjaftæði um lyf en vísindalegum staðreyndum Sautján greinst með kíghósta og inflúensan enn að dreifa sér Vilja svör um möguleg „óþægileg hagsmunatengsl“ borgar og RÚV „Fann það þegar ég vaknaði í morgun að þetta var lúmskt áfall“ Horfði á þegar vinur hans réðst á manninn sem braut á dóttur hans Sjá meira
Þegar minnst er á kvöldvökur nú til dags þá dettur flestum í hug skipulögð kvöldskemmtun barna eða unglinga, gjarnan í grunnskólum eða sumarbúðum, þar sem skemmtiatriði eru flutt, draugasögur sagðar og farið í leiki. Nútímakvöldvakan felst yfirleitt í því að snæða snakk, svolgra í sig svaladrykkjum og skemmta sér fram yfir háttatíma ásamt öðrum börnum undir leiðsögn og vökulum augum kennara eða gæslumanna. Nákvæm dagskrá er samin, öll atriði æfð og að lokum er tímasetning valin gaumgæfilega og kynnt með löngum fyrirvara svo kvöldvakan stangist ekki á við aðrar skemmtanir eða vinsælasta sjónvarpsefnið. Óhætt er að segja að hugtakið kvöldvaka hafi breytt allverulega um svip á innan við einum mannsaldri, en kvöldvökur allólíkar áðurnefndum skemmtunum voru fastur liður á flestum heimilum áður fyrr og héldust sums staðar fram á síðustu öld. Kvöldvökur voru vissulega ekki leiðindatími, en þær voru fyrst og fremst vinnutími. Fyrir tíma raflýsingar kallaðist það kvöldvaka þegar fólk kom saman og vakti við kertaljós eða olíulampa í myrkrinu og sinnti mikilvægum heimilisstörfum, á þeim árstíma þegar dagsljósið nægði ekki til að komast yfir öll verk. Hófust þegar dagin tók að styttaÍ meira en hálfa öld hefur þjóðháttadeild Þjóðminjasafns Íslands sent út spurningalista um ýmis málefni og árið 1962 var óskað eftir upplýsingum um kvöldvökur og hvernig þær fóru fram. Í svörunum kennir ýmissa grasa og má þar finna nokkuð ítarlegar lýsingar á heimilishefð sem var afar útbreidd á sveitabæjum og hafði tíðkast um aldir áður en hún lagðist af í byrjun 20. aldar. Í frásögnum svarenda sem oftast minnast kvöldvakanna frá því þeir voru börn að aldri, má skyggnast inn í heim sem er bæði forn og frumstæður, en jafnframt svo nálægt í tíma að sé litið aftur má næstum teygja sig í hann og snerta. Hefðbundnar kvöldvökur hófust yfirleitt að haustinu þegar daginn tók að stytta þannig að kveikja þurfti vinnuljós á kvöldin og var þá gjarnan talað um að setjast að eða að kveikja. Eftir að sláturtíð lauk á haustin tók ullarvinnan við og sat þá fólk inni og kembdi ull, spann, óf vaðmál og prjónaði föt, en verkefnin voru bæði mörg og tímafrek. Vökunum lauk svo á vorin þegar daginn tók aftur að lengja. Þær vinnustundir sem bættust við sólarhringinn með kvöldvökunum voru dýrmætar á sveitaheimilunum, en þær voru ekki síður mikilvægar samverustundir heimilisfólksins þar sem allir komu saman í baðstofunni, hjálpuðust að við ýmis störf og skemmtu sér við lestur og leiki. Hinar árstíðabundnu vökur í vetrarmyrkrinu höfðu því einnig það hlutverk að létta fólki lundina yfir dimmustu mánuðina. Vinna og skemmtun í rökkrinuÁ kvöldvökunum höfðu allir sín verk að vinna og börn höfðu ekki síður hlutverki að gegna en þeir fullorðnu. Í harðri lífsbaráttu skipti máli að börnum væri snemma kennt að vinna og börn niður í fimm til sex ára aldur voru vanin við vinnu, yfirleitt létta ullarvinnu og prjónaskap til að byrja með. Smátt og smátt breyttust verkin og jukust með aldri barnanna og fólst í þeim sú þjálfun og lærdómur sem nauðsynlegur var til að þau gætu tekið við búrekstrinum einhvern daginn. Enginn vinnukraftur mátti vera ónotaður, fjölbreytt verkleg kunnátta var álitin lífsskilyrði og börnum því fyrir bestu að venjast sem fyrst að taka þátt í flestum eða öllum störfum sem unnin voru á heimilinu eftir því sem kraftar þeirra leyfðu. Árangurinn var sá að um fermingu voru flest börn fær til allrar vinnu sem á heimilinu var unnin. Þrátt fyrir að nokkur kynjaskipting væri á störfum þá lærðu stúlkur yfirleitt líka karlastörf og drengir kvennastörf og voru prjónaskapur og vefnaður til dæmis ekki síður karlmannsverk. Enda hefði varla gengið að reka heimili þar sem hætta var á að fólki félli einfalt verk úr hendi vegna kunnáttuleysis. Auk þjálfunar í bústörfum var börnum einnig kennt að lesa og skrifa heima við og á vetrum fór sú fræðsla fram á kvöldvökunum. Yfirleitt hófst kennslan um 5-7 ára aldur og voru allt fram á síðustu öld til dæmi þess að börn hefðu alla sína fræðslu frá foreldrum og hefðu aldrei sótt formlega kennslu í skóla. Húslestur var fastur liður á mörgum heimilum og voru þá lesnar upp skáldsögur, fornsögur, lesin blöð og sagðar þjóðsögur, en kvöldvökur voru víða einu tækifæri fólks til að komast í snertingu við bókmenntir. Einnig voru oft kveðnar rímur eða kveðist á. Á kvöldvökunum lifði menningararfurinn þegar þjóðsögurnar sem gengu frá manni til manns voru fluttar og lærðar af næstu kynslóð. Góðir sögumenn færðu sögurnar í lifandi búning og kenndu ekki bara texta sagnanna heldur einnig frásagnartæknina. Sú menning sem baðstofan geymdi og lifnaði við í vetrarmyrkrinu varðveitti ekki aðeins munnlegan arf fortíðar, hún fóstraði einnig þá sköpunargáfu sem braust síðar út í bókmenntaverkum og er enn eitt af höfuðeinkennum þjóðarinnar. Endalok kvöldvökunnarEftir því sem þéttbýlið óx á kostnað sveitanna, fólki fækkaði á bæjum og vinnuálag minnkaði hætti að vera þörf fyrir kvöldvökur. Þær lögðust smám saman af með baðstofulífinu og gamla sveitasamfélaginu. Framfarir og aukin velmegun minnkuðu þörfina fyrir kvöldvinnu, og útvarp og síðar sjónvarp tóku við sem skemmtiefni. Stærri og betri húsakynni urðu til þess að fólk fjarlægðist hvert annað inni á heimilunum og smám saman hvarf sú kynslóð sem ólst upp í baðstofum. Þó gamla kvöldvakan hafi lagst af vegna framfara og fæstir vildu vera án þeirra nútímaþæginda sem hafa komið í staðinn þá er ljóst að vökurnar voru gæðastundir þar sem fólk kom saman, lærði, lék og skemmti hvert öðru um leið og það hjálpaðist að við heimilisverkin.
Mest lesið Kolbeinn hafi strokið kynfæri stúlkunnar ítrekað Innlent Svona var Pallborðið með Höllu Hrund, Katrínu og Baldri Innlent Ákærð fyrir að kæfa son sinn með kodda Innlent Svandís boðar til blaðamannafundar Innlent Baldur segir niðurstöður nýjustu kannana vonbrigði Innlent Halla Hrund mælist með mest fylgi í nýrri könnun Maskínu Innlent Spellvirkinn lætur til skarar skríða á ný Innlent „Mun ekki halla mér aftur og leyfa deyjandi sjónvarpsstöð að ráðast á mig“ Erlent Ótrúlegustu aðskotahlutir gera óskunda í dósatalningarvélum Innlent Halla Hrund líka vinsæll annar kostur Innlent Fleiri fréttir Sólríkasta byrjun árs í Reykjavík í 77 ár Hafa rukkað þá sem valda sinubruna um kostnað við útkall Ótrúlegustu aðskotahlutir gera óskunda í dósatalningarvélum Fjöldi verkfallsboðana á Keflavíkurflugvelli áhyggjuefni Kosið um sameiningu Húna- og Skagabyggðar í júní Nýjustu skoðanakannanir, verkfallsaðgerðir á flugvellinum og týndur gaffall Halla Hrund líka vinsæll annar kostur Kolbeinn hafi strokið kynfæri stúlkunnar ítrekað Segja lýðræðis- og mannréttindabakslag staðreynd Ný sendiskrifstofa opnuð í Síerra Leóne Baldur segir niðurstöður nýjustu kannana vonbrigði Halla Hrund mælist með mest fylgi í nýrri könnun Maskínu Tilvísunum vegna skekkju á höfuðkúpu ungbarna fjölgað mikið Fréttaskýring Maríu Sigrúnar kemur út á mánudag Einar segir forsetaembættið um ekki neitt Svona gæti bensínstöðvarreiturinn við Ægisíðu litið út Ákærð fyrir að kæfa son sinn með kodda Börn lögð inn með kíghósta „Við reyndum eins og við gátum“ Framkvæmdanefnd fyrir Grindavík sett á laggirnar Sambærileg rúðubrot í Lækjargötu og á Skólavörðustíg Skipar framkvæmdanefnd um málefni Grindavíkur Spellvirkinn lætur til skarar skríða á ný Svona var Pallborðið með Höllu Hrund, Katrínu og Baldri Svandís boðar til blaðamannafundar Heyrist meira af kjaftæði um lyf en vísindalegum staðreyndum Sautján greinst með kíghósta og inflúensan enn að dreifa sér Vilja svör um möguleg „óþægileg hagsmunatengsl“ borgar og RÚV „Fann það þegar ég vaknaði í morgun að þetta var lúmskt áfall“ Horfði á þegar vinur hans réðst á manninn sem braut á dóttur hans Sjá meira