Segja ógnar­stjórn ríkja á Þjóð­minja­safninu

Þau segja ástandið á Þjóðminjasafninu gersamlega ólíðandi og þau hafa þungar áhyggjur af starfsmönnum þar eins og nú háttar til. Lýsingar þeirra á ástandinu eru lygilegar en við heyrum hvernig þetta horfir við þeim í þeirri frásögn sem hér fer.

„Við finnum sárt til með fyrrum samstarfsfélögum okkar á Þjóðminjasafni Íslands sem hafa misst mikilvæg störf sín um leið og hoggið hefur verið í afkomugrunn þeirra. Það svíður sárt að sjá góðar manneskjur, fólk af holdi og blóði leikið svona grátt af sama hrokafulla fólkinu aftur og aftur í skjóli klækjabragða og hagræðingarfroðusnakki til að koma ár sinni enn betur fyrir borð,“ segir Þorvaldur Óttar.

Helena Mirra bætir því við að þau vilji sýna félögum þeirra á safninu hluttekningu í baráttu þeirra framundan:

„Við óréttlætið, við reiðina og ekki síst við sorgina við að missa störf sín sem þau hafa sérstaklega menntað sig til að gegna samviskusamlega. Við lýsum jafnframt frati okkar á öll þessi almennu leiðindi sem stafa frá stjórnendum þessa baneitraða vinnustaðar. Ómenningin þar á bæ er orðin algerlega óþolandi hverjum þeim sem vill opna augu sín.“

Vilja stjórnsýsluúttekt á allri starfsemi

Blaðamaður Vísis hitti þau Þorvald og Helenu sem afhentu honum ýmis gögn máli sínu til stuðnings. Sagan sem þau hafa að segja er hrollvekjandi. Spurð hvort þau séu ekki bara starfsmenn sem hafi verið með leiðindi og frekju segja þau það vart standast; þau eiga vart orð í eigu sinni til að lýsa því ófremdarástandi sem þau segja ríða húsum í safninu.

Þorvaldur Óttar er fyrrum vaktstjóri annarrar vaktar af tveimur í sýningargæslu en hann var síðar, að sögn, neyddur í starf móttökustjóra safnsins. Helena Mirra er fyrrum starfsmaður sýningargæslu en var síðar, eftir að Harpa tók til við skipulagsbreytingar, neydd til að vera kaffiþjónn safnsins.

„Kaffibarþjónn hennar hátignar. Við sem frontum þetta viðtal og tölum fyrir munn margra útlægra fyrrum starfsmanna lýsum yfir afdráttarlausum stuðningi við félaga okkar. Og staðfestum að það er eitthvað verulega rotið í starfsemi safnsins,“ segir Þorvaldur.

Þau vilja hvetja til þess að fram fari fagleg stjórnsýsluúttekt á allri starfsemi safnsins og að háttsemi þjóðminjavarðar, núverandi stjórnar þess og fyrrum framkvæmdastjóra fjármála- og mannauðssviðs verði sérstaklega skoðuð.

Stjórnsýsluklækir af versta toga

Þetta eru hvorki fyrstu né verða að öllum líkindum ekki síðustu uppsagnir tiltölulega nýskipaðs þjóðminjavarðar á fólki sem henni finnst ógna starfsframa sínum, að sögn þeirra Þorvaldar og Helenar.

„Eða yfirhöfuð gagnrýna áform hennar í smáu sem stóru. Þetta hafa verið hreinsanir af fjölbreytilegasta tagi og stjórnsýsluklækir af versta toga.“

Þorvaldur segist gera sér grein fyrir því að lýsingar þeirra á stöðu mála séu dramatískar en segja verði hverja sögu eins og hún er.

Þau segja að yfir 40 manns hafi verið reknir, misst starf sitt eða verið skipað undir verulega ósanngjarna og verri starfslýsingu, sumum hreinlega bolað í burtu, þau neydd til þess að segja upp störfum eða einfaldlega horfið hljóðlega á braut og notað líf sitt til uppbyggilegri hluta en þessarar niðurrifsstarfsemi sem fer þar fram nú um stundir.

Sigurður Gylfi Magnússon, prófessor í sagnfræði við Háskóla Íslands, hefur verið meðal þeirra sem gagnrýndi uppsagnirnar harðlega: „Nú vill svo til að ég þekki vel til tveggja þessara manna og ég fullyrði að þetta eru afburða góðir vísindamenn. Nú spyr ég: Hvernig er hægt að komast upp með svona framkomu án þess að gefa skýringar nema svona málamynda yfirklór,“ sagði Sigurður Gylfi meðal annars, ómyrkur í máli.

En Harpa þjóðminjavörður svaraði fyrirspurn fréttastofu skriflega á þeim tíma og sagði: „Það er breytt verkefnastaða innan safnsins ásamt hagræðingu í rekstri sem eru aðalástæður breytinganna en slíkt er óhjákvæmilegt þegar samtímis eru aðhaldskröfur frá stjórnvöldum, nýr stofnanasamningur tekur gildi og sértekjur safnins lækka,“ sagði Harpa í skriflegu svari við fyrirspurn fréttastofu.

Þorvaldur segir það svo að það sé líf eftir Þjóðminjasafn en meðal þeirra sem horfið hafa á braut eru tíu sem þjóðminjavörður réði sjálf til starfa.

 „Á þeim skamma tíma sem hún hefur sjálf gengt þessari áður virðingarverðu stöðu án undangenginnar auglýsingar eftir 25 ára setu forvera hennar í starfi. Þökk sé fyrrverandi menntamálaráðherra Lilju Alfreðsdóttur,“ segir Þorvaldur.

Neydd til að skrifa undir nýja starfslýsingu

Helena Mirra segir að öllu starfsfólki í sýningargæslu og í safnbúð hafi verið stillt upp við vegg í byrjun árs 2023 þegar Harpa Þórsdóttir hafði verið þá nokkra mánuði í starfi.

„Okkur var tilkynnt að ef við skrifuðum ekki undir nýjar starfslýsingar innan tiltekins frests og án þess að hafa nokkuð um þær að segja, liti safnið svo á að við værum að segja upp störfum okkar. Með þessu móti þurfti nýr þjóðminjavörður, nýr mannauðsstjóri og nýr þjónustustjóri ekki að gera grein fyrir hópuppsögn sem þetta í reyndinni var.“

Og Þorvaldur segir þau svo hafi verið leidd út eitt af öðru.

„Út á stétt, ýmist kæfð þar með kodda, skotin í hnakkann og urðuð án þess að nokkur hreyfði legg eða lið. Ekki stéttarfélagið okkar, með Þórarinn Eyfjörð 70 milljón króna starfslokaformann Sameykis í broddi fylkingar.“

Þöggun ríkti um aðferðirnar

Þau segja að samstarfsfólk þeirra hafi ekki fengið að heyra neitt um hvernig málum var háttað fyrr en allt var um garð gengið.

„Þöggunin var algjör og það svíður enn þegar við sjáum svipuðum aðferðum beitt gegn fyrrum samstarfsfólki okkar. Fólki sem okkur þótti mikið til koma í störfum þeirra og þykir enn vænt um og reyndust okkur vel í störfum okkar. Við erum fyrir löngu búin að jafna okkur á því versta, en nú viljum krefjast þess að þar til bær yfirvöld stöðvi ósvinnuna sem tíðkast í Þjóðminjasafni Íslands.“

Helena Mirra segir að þeim sé skítsama hverju verður hreytt í þau. Þau hafi engu að tapa en það hafa margir aðrir.

„Við láum líka best við fyrsta höggi, enda lægst sett á safninu, fólkið á gólfinu – „framlínan“ sem stjórnendur leyfðu sér að kalla okkur á tímum heimfaraldurs. 

Þegar allir stjórnendur höfðu komið sér þægilega fyrir heima við með aðgang að öllu sem til þurfti, en við, sýningargæslufólkið vorum sett í hreingerningar og aðrar innanhússvinnu sem hafði dagað uppi á ýmsum stöðvum safnsins árum saman. Það gerðum við með glöðu geði - allt í nafni samstöðu á erfiðum tímum.“

Aftur, þau segjast gera sér grein fyrir því að þetta séu dramatískar lýsingar sem þau eru að leggja á borð. „En við erum fyrst og fremst manneskjur og um það snúast nöturlegir starfshættir þjóðminjavarðar, illa meðferð á fólki, ekki bara minjum.“

Harpa ráðin án auglýsingar

Draugagangssögur hafa lengi loðað við Þjóðminjasafn Íslands eða frá því yfirsetukonurnar réðu þar ríkjum. En sögurnar hafa bara magnast eftir að Harpa Þórsdóttir Magnússonar fyrrverandi þjóðminjavarðar tók við starfi þjóðminjavarðar i lok árs 2022 án undangenginnar auglýsingar um starfið. Þorvaldur fer yfir söguna:

„Fyrrverandi þjóðminjavörður Margrét Hallgrímsdóttir hafði þá vermt stólinn í um það bil 25 ár eftir að Þór Magnússon hafði gegnt þessu starfi áður. Og margir eflaust hugsað sér gott til glóðarinnar að sækja um stöðuna þegar hún yrði auglýst laus til umsóknar. Svo varð ekki, því staðan var aldrei auglýst.“

Eins og áður sagði hafa um 40 manns verið reknir úr starfi eftir að Harpa tók við sem þjóðminjavörður; sagt sjálft upp störfum sínum eða verið bolað úr starfi með einum eða öðrum hætti. Um tíu af þeim eru starfsmenn sem Harpa réði sjálf til starfa eru horfnir á braut.

„Þegar við störfuðum í sýningargæslu safnsins störfuðum þar voru starfsmenn Þjóðminjasafns í kringum 85 til 90 manns í heildina á fjórum aðskildum starfsstöðvum.“

Þorvaldur Óttar, sem er grafískur hönnuður að upplagi, var vaktstjóri í eitt ár í Safnahúsinu (2018-19) þar til hann var „sjanghæjaður“ í sama starf á Suðurgötunni.

Brambolt á Hverfisgötu

Þorvaldur segir að þá hafi Margrét Hallgrímsdóttir þáverandi þjóðminjavörður og Harpa Þórsdóttir þáverandi safnstjóri Listasafns Íslands verið að vinna að áætlun með Lilju Alfreðsdóttur þáverandi menntamálaráðherra.

„Já, þess efnis að koma Safnahúsinu yfir á herðar Listasafnsins. Ráðherra hafði í hyggju að gera Safnahúsið að sérstöku barnamenningarhúsi sem að okkar mati sem störfuðum þar fannst alveg út úr kú meðal annars því í Safnahúsinu leynast fjölmargar hættur fyrir unga sem aldna miðað við öryggisstaðla nútímans.“

Endalaust uppbrot á Hverfisgötunni voru um þetta leyti með þvílíkum látum að sumir starfsmenn voru að bugast vegna hávaða og bergmáls allar liðlangar vaktirnar.

„Okkur fannst að loka ætti húsinu tímabundið fyrir gestum og gangandi enda heyrðist ekki mannsins mál en gestir engu að síður rukkaðir við innganginn. Okkur starfsfólkinu var þá boðið uppá hræódýr heyrnaskjól í barnastærðum yfir talstöðvarnar okkar og beðin um að hætta að væla yfir engu. Stjórnendur safnsins af Suðurgötunni létu ekki sjá sig á þessum tíma. Nota Bene - starfsmenn máttu ekki yfirgefa húsið á vaktinni nema í algerum undantekningartilvikum.“

Starfsmenn í sýningargæslu hlunnfarnir

Yfirmaður þeirra í sýningargæslunni sagði starfi sínu lausu þegar sýnt var að Safnahúsið færi undir stjórn Listasafnsins. Ekki var ráðin ný manneskja í það starf heldur var verkefnum yfirmannsins velt á herðar undirmanna hans.

„Það var ágætis ábending um það sem koma skyldi.“

Mikið gekk einnig á í Safnahúsinu og þegar ákvörðun lá endanlega fyrir að Harpa, sem þá varlistasafnsstjóri, tæki yfir húsið og þá greinilega búið að henda því út af borðinu að halda því til streitu að Safnahúsið yrði Barnamenningarhús.

„Starfsfólki var ekki boðið upp á aðra kosti en að hætta störfum eða fara á launaskrá Listasafnsins. Það voru ekki þeir kostir sem Margrét Hallgrímsdóttir þáverandi þjóðminjavörður og þáverandi Þorbjörg Gunnarsdóttir yfirmaður fjármála- og mannauðssviðs safnsins höfðu lagt upp með á fundum með starfsfólkinu, því öllum sem vildu hafði verið lofað að fá starf við hæfi á öðrum starfsstöðvum Þjóðminjasafnsins.“

Þorvaldur Óttar segir að nokkrir hafi þó verði fegnir að fara sem þeir og gerðu, fóru yfir á Listasafnið og undu hag sínum sæmilega.

„Þegar fyrstu launaseðlar birtust þeim á nýja vinnustaðnum fór þau hins vegar að gruna að ekki væri allt með felldu um útreikninga Þjóðminjasafns á launum starfsfólks í sýningargæslu og þau létu okkur vita af þessum grun sínum. Grúsk þeirra um hvernig stjórn Þjóðminjasafns hefði meðvitað hlunnfarið starfsmenn í sýningargæslu árum saman með því að túlka ákvæði í kjarasamningum sér í hag.“

Launaþjófnaður árum saman

Spurður nánar um það í hvernig það megi vera segir Þorvaldur Óttar þar um að ræða bæði fæðisfé fyrir vaktafólk ásamt uppbótum vegna „rauðra“ daga.

„Þessi launaþjófnaður hafði staðið yfir árum saman. Málið var þaggað eftir mætti af yfirstjórn safnsins eins og hefðbundið var og þöggunartilburðir framkvæmdastjóra fjármála- og mannsauðsviðs, Þorbjargar Gunnarsdóttur ágerðust í kjölfarið. Eineltistilburðir gagnvart einstökum gagnrýnendum voru oftar ræddir í hópi starfsfólks.“

Nauðsynlegt er að fara yfir þennan hluta sögunnar eins og hún horfir við þeim Þorvaldi Óttari og Helenu Mirru, í ljósi þess sem síðar varð. Því þyngist róðurinn.

Einstök stífni í garð starfsfólks

„Eldveggir voru reistir á milli starfstöðva og starfsfólki í sýningargæslu skipað að tala ekki um þessi uppgjörsmál sín á milli. Hver og einn starfsmaður var kallaður á prívatfund með þáverandi mannauðsstjóra og við máttum aðeins skoða uppgjörsskjalið upp á vegg með aðstoð myndvarpa. Við fengum ekki neitt skriflegt.“

Þegar starfsmannafundur allra starfsmanna safnsins var síðar haldinn að morgni dags, að sögn Þorvaldar, var dagskrárhlutinn sem átti að fara yfir meintar „leiðréttingar“ á launum beggja vakta starfsfólks í sýningargæslu settur aftast í röðina og var farið yfir málin á hraðbergi og enginn tími til spurninga.

„Því vaktin þurfti að vera mætt fram í anddyri að taka á móti gestum safnsins. Við vorum öskureið,“ segir Þorvaldur.

Þetta var upphafið að því sem síðar var vísað til að væri stífni í garð starfsfólksins.

„Mikil reiði var á meðal starfsfólksins vegna niðurlægjandi framkomu stjórnenda í okkar garð og ekki síður vanmáttur stéttarfélags okkar Sameykis og formanns þess Þórarins Eyfjörð við að ná ásættanlegri niðurstöðu. Aðeins var bættur hluti launaþjófnaðanna og leiðréttingin náði aðeins 4 ár aftur í tímann þó svo að stuldurinn hafi staðið yfir mun lengur.“

Vílíngar og dílingar með æðstu stöður

Þegar leið að því að fyrrverandi þjóðminjavörður léti af störfum eftir 25 ár var starfsfólk safnsins eðli máls samkvæmt tíðrætt um hvernig yrði staðið yrði að ráðningu nýs þjóðminjavarðar.

„Margrét hafði sjálf talað um það í eyru starfmanna að það væru allir orðnir hundleiðir á sér og hún á starfinu. Flest okkar í sýningargæslunni vonuðum að margt myndi nú breytast til batnaðar,“ segja þau Þorvaldur og Helena.

Þau fara yfir helstu vendingar: Margrét settist niður í Reykholti í Borgarfirði við fræðastörf og ritun síðbúinnar doktorsritgerðar sinnar, því hún huggði á frekari frama innan stjórnsýslunnar. Staða Þorbjargar Gunnarsdóttur sem hafði verið hennar nánasti samstarfsmaður og hægri hönd vænkaðist.

„Já, eftir því sem pískrinu um hve langan tíma það ætlaði að taka ráðherra að auglýsa í stöðu Margrétar var það svo,“ segir Þorvaldur Óttar.

Það endaði með því að Lilja Alfreðsdóttir skipaði Þorbjörgu í stöðu setts Þjóðminjavarðar þegar Margrét fékk stöðu skrifstofustjóra innri skrifstofu í forsætisráðuneyti Katrínar Jakobsdóttur.“

Þau segja að starfsfólk hafi sett hljóða yfir þessari ákvörðun.

„Því umræddur einstaklingur var tuddi í framkomu við margt starfsfólksins og bauð ekki af sér góðan þokka hvað varðaði samskipti við þá sem hún taldi sér neðar í goggunarröðinni innan safnsins.“

Harpa óvænt skipuð

Þau Þorvaldur og Helena segja að haustið 2022 þegar farnar voru að renna á marga tvær grímur var tilkynnt að ráðherra væri búin að skipa nýjan þjóðminjavörð og það án undangenginnar auglýsingar, Hörpu Þórsdóttur safnstjóra Listasafns Íslands.

„Þetta var reiðarslag fyrir marga sem vænst höfðu þess að sækja um stöðuna og mikils óróleika gætti á meðal háskólamenntaðra hópa innan safns sem utan,“ segir Þorvaldur.

Þessi skipan hefur verið harðlega gagnrýnd:

Helena Mirra segir að „á þær raddir neitaði ráðuneytið að hlusta og taldi sig í fullum rétti að auglýsa ekki stöðuna þar sem aðeins hafi verið um tilfærslu stjórnanda á milli ríkisstofnana að ræða.“

Á sérstökum krísufundi starfsmanna sem ráðherra hafði boðað komu sína á, en sendi síðan ráðuneytisstjóra í sinn stað ásamt nýskipuðum þjóðminjaverði.

„Þar leyfði ráðuneytisstjórinn sér, Skúli Eggert Þórðarson í fjölmargra vitna viðurvist, aðspurður um hvers vegna í ósköpum þessi staða hefði ekki verið auglýst eftir 25 ára setu Margrétar að svara því til að við ættum að vita hvernig þetta er þegar svona staða losnar hjá ríkinu, það sæktu kannski 40 manns um starfið og það yrðu 39 óánægðir!“

„Þetta voru rökin fyrir skipan Hörpu Þórsdóttur í starfið, fyrir nú utan hvað ráðherra hafi mært Hörpu Þórsdóttur alveg sérstaklega í fjölmiðlum fyrir afburða stjórnsýslutakta,“ segja þau Þorvaldur og Helena forviða.

Kærur kæfðar í fæðingu

Þau sem voru í sýningargæslunni báru með sér þá veiku von í brjósti að leiðindauppákomum myndi fækka við tilkomu Hörpu – en það reyndist tálsýnin ein.

„Nýjustu vendingar sýna svo ekki verður um villst að lengi getur vont versnað,“ segir Helena.

Og þau þylja upp eitt og annað miður skemmtilegt sem á daga starfsfólks Þjóðminjahússins hefur drifið: Eineltiskærur og kærur fyrir kynferðislega áreitni öryggisvarðar í garð starfsmanna sýningargæslunnar. Allt þetta hafi skipulega verið kæft í fæðingu.

„Safnið slær reglulega um sig með „hinsegin sögum“ á hátíðarstundum, en við í sýningargæslunni þekkjum það af eigin raun að þar stendur ekki steinn yfir steini. Þjóðminjasafn Íslands er bara að feika,“ segir Helena Mirra.

Þorvaldur lýsir því sem dæmi að Helena hafi verið framúrskarandi leiðsögumaður en Hörpu hafi alltaf mislíkað útlit hennar. Og hún því neydd til að sjá um kaffið.

„Helena var með bestu leiðsagnirnar, hún hefur þekkingu og þokka til að bera. En henni var bannað að vera með leiðsagnir.“

„Já, ég var með hinsegin nælu en ég hefði allt eins getað verið með hakakross,“ segir Helena.

Bæði eru þau sammála um að Harpa þjóðminjavörður þoli enga gagnrýni og vilji raða í kringum sig Já-fólki.