Fjársjóðsleit við Íslandsstrendur

Sesselja Ómarsdóttir dósent lærði að kafa á síðasta ári. Ástæðan fyrir því var áhugi hennar á lífverum undirdjúpanna sem mögulega er hægt að nýta í lyf framtíðarinnar. Sesselja sagði Sigríði B. Tómasdóttur frá því hvað getur leynst á hafsbotninum.

Margir tengja lyf úr náttúrunni við náttúrulækningar og átta sig ekki á því að náttúran hefur verið og er enn uppspretta margra lyfja sem notuð eru við hefðbundnar lækningar," segir Sesselja Ómarsdóttir dósent við Lyfjafræðideild. Sesselja stýrir rannsókn á sjávarhryggleysingjum með það að markmiði að finna svokölluð lyfjavirk efni í þeim, eða það er að segja efni sem hægt er að nota í lyf.

Það kemur kannski einhverjum á óvart en hafið í kringum Ísland hefur ekki verið rannsakað nema að hluta til og ekki hefur nema broti af þeim lífverum sem í því búa verið lýst. Sesselja útskýrir að meðal annars hafi þessi staðreynd kveikt áhuga hennar á því að hefja rannsóknir á lífverum í hafinu.

Litlar efnaverksmiðjur„Ég hafði áður beint sjónum mínum að fléttum, sem eru meðal annars þær lífverur sem vaxa fyrst á steinum. En svo kviknaði áhugi minn á sjávarlífverum, mig langaði til að víkka út rannsóknarsviðið."

Það eru þó ekki fiskar og spendýr sem rannsókn Sesselju og samstarfsmanna hennar beinist að heldur eru það einkum sjávarhryggleysingjar, botndýr, meðal annars svampar, en Sesselja segir dýr með engan skráp vera einna mest spennandi.

„Ég segi stundum að þessi dýr séu eins og litlar efnaverksmiðjur. Þær eins og önnur dýr þurfa að verja sig með einhverjum hætti og vegna þess að ytri varnir þeirra eru litlar þá beita þær öðrum aðferðum. Sumar þessara lífvera nota eitur til þess að lama bráðina sína, aðrar drepa hana og svo hafa þær frumstætt ónæmiskerfi. Þessir eiginleikar lífveranna geta mögulega nýst í lyf ef það tekst að finna og einangra efnið í lífverunni," segir Sesselja.

„Efni sem lamar bráð getur nýst sem verkjastillandi lyf, það sem drepur getur drepið frumur sem eru óæskilegar eins og krabbameinsfrumur og loks má nefna að ónæmiskerfið getur nýst til lyfja sem eru ónæmisstýrandi eins og bólgueyðandi lyf."

Langur meðgöngutímiÞetta hljómar mögulega einfalt og blátt áfram en raunin er önnur. Sesselja bendir á að þau þrjú lyf sem komin eru á markað og hafa verið unnin úr sjávarhryggleysingjum áttu sér öll langan meðgöngutíma. "Eitt þeirra er til að mynda unnið úr möttuldýri. Virknin í því hefur verið þekkt frá árinu 1969. Þá þegar var vitað að það virkaði á krabbameinsfrumur. Þá tókst ekki að greina efnabyggingu virka efnisins, en hún er mjög flókin. Um síðir tókst hins vegar að rækta efnið upp og þá var hægt að framleiða úr því lyf. Það lyf kom á markað 2007 og er notað á erfið krabbamein," segir Sesselja og það er því ljóst að til mikils er að vinna þegar leitað er að virkum efnum í lífverum.

Hún bendir á að það hafi orðið miklar framfarir í þeirri tækni sem nýtt er til þess að greina efni. Svo hafi einnig orðið miklar framfarir í köfun og þar með söfnun sýna. Þessar staðreyndir þýði að um heim allan er mikil gróska í rannsókn á sjávarlífverum og möguleikum á nýtingu þeirra í lyfjum.

En þó að framfarir hafi orðið í rannsóknum eru mörg ljón á veginum og enn ýmsum erfiðleikum háð að einangra virku efnin.

„En maður hugsar líka með sér að fyrst verði maður að komast á sporið, svo að leysa vandamálið," segir Sesselja. Hún bendir á að erfiðleikarnir séu fyrirhafnarinnar virði þegar lyf sem virkar er möguleg lokaniðurstaða. „Margir spyrja hvort ekki sé einfaldara að smíða efni á tilraunastofum. Reyndin er hins vegar sú að náttúran framleiðir flókin efni sem við höfum ekki hugmyndaflug til að búa til og þess vegna er leit að lyfjum í náttúrunni enn góð og gild vísindagrein."

Vannýtt auðlind?Sitjum við þá kannski á vannýttri auðlind hér við Íslandsstrendur? „Það er skemmtilegt að velta því upp hvort lífverur í sjónum geti hjálpað íslenska efnahagnum. Norðmenn hafa lagt gríðarlegar fjárhæðir, um 180 milljónir norskra króna, í verkefni sem þetta og grínast oft með það að þetta eigi að taka við af olíuauðlindinni. Vitanlega verða aðeins fáein efni að lyfi, en eitt lyf getur skipt sköpum. Ferillinn er langur og fyrsta skrefið sem tekið er í þessari rannsókn er að finna virk efni sem getur tekið fáein ár. Svo er að prófa lyfin frekar sem eru framtíðarrannsóknir. Frá því að virkt efni finnst og þar til það verður að lyfi, ef það verður að lyfi, er um átta til fimmtán ár," segir Sesselja og bætir við að vissulega sé gróðavon í hafinu án þess að hún vilji nefna tölur.

„Ef áhugaverð eða áhugavert efni finnst sem hefur möguleika á því að verða lyf þá er gróðavon. Háskólinn á hlut í öllum einkaleyfum starfsmanna og íslenska ríkið á rétt á nýtingu auðlindanna. Ef hægt er að selja einkaleyfi eða efni þá er von um gróða."



Hringdi í sjómennTil þess að geta leitað að efnum úr sjávarlífverum þarf vitaskuld sýni úr þeim. Sesselja segir að þegar rannsókn hennar var að hefjast hafi hún tekið upp símann og hringt í sjómenn og falast eftir sýnum af hafsbotni frá þeim. "Jörundur Svavarsson prófessor og Halldór Pálmar Halldórsson voru mér innan handa hér og bentu mér á sína bandamenn." Jörundur hefur stýrt grunnrannsóknum á íslenska hafsbotninum en risaskref í þeim rannsóknum var stigið þegar Bioice-verkefnið var sett á laggirnar. Það hafði það markmið að kanna hvaða dýr lifa á hafsbotninum innan íslensku efnahagslögsögunnar. 2.000 dýr höfðu verið tegundagreind þegar því lauk, og þar af hafði um 800 ekki verið lýst í íslenskri lögsögu. 40 tegundir voru alveg nýjar af nálinni.

„Þessar góðu grunnrannsóknir voru forsenda þess að við getum stigið það skref sem við erum að stíga," segir Sesselja sem bendir á að lífríki heitra hafsvæða hafi verið miklu meira rannsakað en lífríki í köldum sjó. „En hafsbotninn umhverfis Ísland er mjög áhugaverður því hér sameinast bæði kaldur sjór að norðan og heitur sunnan úr höfum. Svo eigum við líka mjög áhugavert svæði sem eru strýturnar í Eyjafirði. Við erum hér í þessari rannsókn með sérstaka áherslu á þær enda um mjög merkilegt náttúrufyrirbæri að ræða og einkar áhugavert að skoða þær lífverur sem á þeim þrífast." Fyrstu hverastrýturnar í Eyjafirði fundust 1997 og fleiri árið 2004. Þær þykja merkilegar á heimsvísu því þær eru á grunnsævi, aðrar hverastrýtur í heiminum eru á mörg þúsund metra dýpi. Vegna þess að heitt vatn flæðir úr þeim er mikið lífríki í þeim sem þarf að rannsaka.

Piparkornið í kjötsúpunniSesselja og samstarfsmenn hennar hafa nú þegar skimað 280 sýni og fengið þær niðurstöður að nítján þeirra sýna virkni þegar kemur að því að drepa krabbameinsfrumur. „Þar af eru tvö sem sýna mesta virkni. Við erum að reyna að einangra virku efnin úr þessum tveimur," segir Sesselja. Sú leit felst meðal annars í því að reyna að finna efnabyggingu virka efnisins og það er þrautin þyngri, minnir á erfitt súdókú eða leitina að piparkorninu í risakjötsúpupotti segir Sesselja sem er samt vongóð um að árangur náist í þessu fyrsta skrefi í átt að nýju lyfi. "Næsta skref væri svo að finna út hvernig efnið virkaði nákvæmlega. Það þyrfti auðvitað að prófa það og þá væri spurning hvort lyfjafyrirtæki hefðu áhuga á framhaldinu," segir Sesselja og bætir við að lyfjafyrirtækin taki yfirleitt við þegar kemur að því að þróa lyf sem byggi á grunnrannsóknum akademíunnar.

Enn sem komið er hafa átta sýni úr sjávarhryggleysingjum sýnt ónæmisstýrandi virkni og þar eru tvö sýni áhugaverðust og verið er að skoða þau nánar. „Svo höldum við áfram að safna sýnum og skima, þetta er mikil vinna og rétt að taka fram að það koma fjölmargir að henni, nemar og svo fjölmargir fræðimenn."