Samfélag sem týnir sjálfu sér Viðar Halldórsson skrifar 5. september 2024 12:01 Samfélagið hefur villst af leið. Samfélag sem stjórnast af efnahagslegum forsendum frekar en manneskjulegum; samfélag sem leggur ofurkapp á hagræði og skilvirkni, og grefur undan lykilstofnunum sínum; samfélag sem þrýstir fólki í að eiga samskipti við og í gegnum skjái, á kostnað beinna samskipta hvert við annað; samfélag sem upphefur einstaklingshyggju og verðleikaræði, í stað samtakamáttar, samúðarskilnings og samhjálpar, er samfélag sem mun alltaf hola sig að innan og skilja íbúa þess eftir einangraðri, vansælli og viðkvæmari. Slíkt samfélag er firrt þar sem böndin sem binda samfélagið saman hafa tronsað og félagslegt heilbrigði þess laskast. Slíkt samfélag hefur tapað sjálfu sér. Firring samfélagsins birtist í stórum og vaxandi vandamálum þess sem einstaklingar finna á eigin skinni. Aukin angist fólks, sem til dæmis má greina í hækkandi tíðni einmanaleika, kvíða, og kulnunar. Harðskeittari skautun (e. polarization) með tilheyrandi afmennskun, afvegaleiðingu, útilokun og hatursorðræðu. Vaxandi ójöfnuður þar sem þeir ríku verða sífellt ríkari og valdameiri –græða þannig á ástandinu og vilja viðhalda því – á meðan þeir fátæku sitja fastir í fátækt. Þverrandi öryggiskennd fólks þar sem fólk upplifir að heimurinn sé sífellt hættulegri og því beri að forðast ókunnuga – og fólk fer að ganga um með hnífa á almannafæri. Og stóraukin neysluhegðun þar sem fólk kaupir meira en það þarf sem einhvers konar friðþæging fyrir vaxandi vansæld og óöryggi, eru allt dæmi um samfélagsleg vandamál sem eru raunveruleg og stafa af vanrækslu á félagslegum þörfum fólks og innviðum samfélaga. Slík félagsleg firring samfélagsins er átakanleg, ekki síst fyrir þær sakir að hún ætti ekki að koma neinum á óvart. En fólk í samfélagi er gjarnan haldið athyglisblindu gagnvart þessari þróun sem virðist þannig falin í allra augsýn. Fólk sér ekki endilega samfélagið og gerir sér því ekki grein fyrir uppsöfnuðum áhrifum athafna þess fyrir almenna velferð. Fólk flýtur sofandi að feigðarósi á meðan óveðursskýin hrannast upp. Svör ráðamanna við vaxandi vandamálum fólks taka ekki á rót vandans. Þrátt fyrir stórar yfirlýsingar þeirra um aukið samtal og samvinnu til að leysa vandann, þá verður lítið úr framkvæmdum því skammtímahagsmunir stjórnmálanna taka jafnan yfir og stóru málin sitja eftir óuppgerð. Viðbrögð ráðamanna einkennast því af bútasaumi sem annars vegar miðast að því að reyna að halda vandamálunum í skefjum (til dæmis með því að vopnvæða lögreglu og fjölga eftirlitsmyndavélum) eða setja plástra á sár (til dæmis með því að fjölga félagsráðgjöfum og sálfræðingum). Þó báðar leiðirnar geti skilað einhverjum árangri, og fjölgun í fagstéttum sem hjálpa fólki að glíma við samfélag firringar sé vissulega mikilvægt, þá taka slíkar ákvarðanir ekki á rótum vandans. Forsætisráðherra lét hafa eftir sér nýliðna helgi að það þyrfti að bregðast við auknum hnífaburði ungmenna með því að auka sýnileika lögreglumanna. Aðgerð sem er af sama meiði og þegar ráðamenn í Bandaríkjunum vildja bregðast við skotárásum í skólum með því að fjölga lögreglumönnum innan skólanna og jafnvel vopnvæða kennarana. Aðgerðir sem fela í sér að vandamálin séu af persónulegum toga en ekki samfélagslegum. Slíkar aðgerðir afvegaleiða umræðuna í stað þess að beina sjónum að undirliggjandi firringu samfélagsins og ástæðum hennar. Bönd samfélagsins halda því áfram að trosna og samfélagið að gliðna í sundur. Fólk heldur áfram að detta ofan í sprungur þess, sem því reynist illmögulegt að komast upp úr. Það er einungis brugðist við þegar skaðinn er skeður. Vandamál samfélagsins sem fólk finnur vel á eigin skinni eru, með öðrum orðum, tengd hugmyndafræði og formi þess frekar en fólkinu sem í því býr. Þegar grafið er undan félagslegum stofnunum samfélagins í stað þess að upphefja þær, næra og styrkja, þá grefur það undan félagslegu heilbrigði þess. Blinda ráðamanna – sem og almennings – gagnvart mikilvægi félagslegra tengsla og samvitundar er þannig afdrifarík. Sú vanræksla sem hlýst af slíkri blindu hefur óæskilegar og hættulegar afleiðingar í för með sér og grefur undan heilbrigði einstaklinga og samfélaga. Vaxandi vanlíðan fólks, aukin stéttskipting, kraumandi spenna og undiralda, rafbyssur, sérsveitir og eftirlitsmyndavélar sem venjulegur hluti af veruleika fólks í samfélaginu, ætti að vekja okkur til meðvitundar um að samfélagið er á vondri vegferð. Samfélag sem vill læknast og finna sjálft sig þarf að hlúa að félagslegu heilbrigði sínu og því sem gerir það að samfélagi, í stað þess að grafa sífellt undan því. Í því liggur áskorunin sem samfélagið stendur frammi fyrir þessi misserin. Það þarf að upphefja hin félagslegu svið samfélagins, efla þau, næra og styrkja með því auka samveru, samvitund, samhjálp, og samúðarskilning fólks í samfélagi. Fólk þarf að öðlast tilfinningu fyrir því að það tilheyri samfélagi við aðra sem nærir það og styrkir. Í því liggja þeir félagslegu töfrar sem gera samfélagið að einhverju sem verður meira, merkingarbærara og verðmætara en summa eininganna sem mynda það. Í samskiptum fólks felast mestu verðmæti samfélagsins, félagsauðurinn sem gerir samfélag að samfélagi. Höfundur er prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands og höfundur bókarinnar Sjáum samfélagið. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Streita og kulnun Mest lesið Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen Skoðun Immigrant Women: Essential Workers, Rising Voices on Labor Day Maru Alemán Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding skrifar Skoðun Rauðir sokkar á 1. maí Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Heiðrum íslenska hestinn Berglind Margo Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir skrifar Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez skrifar Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað ætlar þú að vera þegar þú verður stór? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Sköpum störf við hæfi! Unnur Hrefna Jóhannsóttir skrifar Skoðun Immigrant Women: Essential Workers, Rising Voices on Labor Day Maru Alemán skrifar Skoðun Tikkað í skipulagsboxin Samúel Torfi Pétursson skrifar Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjúklingur settur í fangaklefa Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Opið bréf til fjármálaráðherra, Daða Más Kristóferssonar Íris Róbertsdóttir skrifar Skoðun Ég kalla hann Isildur; mentorinn minn er gervigreind Björgmundur Guðmundsson skrifar Skoðun Hvað er „furry“ annars? Jóhanna Jódís Antonsdóttir skrifar Skoðun Jafnaðarmennskan og verkalýðsbaráttan Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Hljóð og mynd íslenskra varna Arnór Sigurjónsson skrifar Skoðun Kveðjur úr Grafarvogi til þeirra sem kasta steinum úr glerhúsi Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Leiðsöguhundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal skrifar Skoðun Fimmtíu ár frá lokum Víetnamstríðsins Finnur Th. Eiríksson skrifar Skoðun Að undirbúa börnin okkar fyrir heim sem er að hverfa Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Samfélagið hefur villst af leið. Samfélag sem stjórnast af efnahagslegum forsendum frekar en manneskjulegum; samfélag sem leggur ofurkapp á hagræði og skilvirkni, og grefur undan lykilstofnunum sínum; samfélag sem þrýstir fólki í að eiga samskipti við og í gegnum skjái, á kostnað beinna samskipta hvert við annað; samfélag sem upphefur einstaklingshyggju og verðleikaræði, í stað samtakamáttar, samúðarskilnings og samhjálpar, er samfélag sem mun alltaf hola sig að innan og skilja íbúa þess eftir einangraðri, vansælli og viðkvæmari. Slíkt samfélag er firrt þar sem böndin sem binda samfélagið saman hafa tronsað og félagslegt heilbrigði þess laskast. Slíkt samfélag hefur tapað sjálfu sér. Firring samfélagsins birtist í stórum og vaxandi vandamálum þess sem einstaklingar finna á eigin skinni. Aukin angist fólks, sem til dæmis má greina í hækkandi tíðni einmanaleika, kvíða, og kulnunar. Harðskeittari skautun (e. polarization) með tilheyrandi afmennskun, afvegaleiðingu, útilokun og hatursorðræðu. Vaxandi ójöfnuður þar sem þeir ríku verða sífellt ríkari og valdameiri –græða þannig á ástandinu og vilja viðhalda því – á meðan þeir fátæku sitja fastir í fátækt. Þverrandi öryggiskennd fólks þar sem fólk upplifir að heimurinn sé sífellt hættulegri og því beri að forðast ókunnuga – og fólk fer að ganga um með hnífa á almannafæri. Og stóraukin neysluhegðun þar sem fólk kaupir meira en það þarf sem einhvers konar friðþæging fyrir vaxandi vansæld og óöryggi, eru allt dæmi um samfélagsleg vandamál sem eru raunveruleg og stafa af vanrækslu á félagslegum þörfum fólks og innviðum samfélaga. Slík félagsleg firring samfélagsins er átakanleg, ekki síst fyrir þær sakir að hún ætti ekki að koma neinum á óvart. En fólk í samfélagi er gjarnan haldið athyglisblindu gagnvart þessari þróun sem virðist þannig falin í allra augsýn. Fólk sér ekki endilega samfélagið og gerir sér því ekki grein fyrir uppsöfnuðum áhrifum athafna þess fyrir almenna velferð. Fólk flýtur sofandi að feigðarósi á meðan óveðursskýin hrannast upp. Svör ráðamanna við vaxandi vandamálum fólks taka ekki á rót vandans. Þrátt fyrir stórar yfirlýsingar þeirra um aukið samtal og samvinnu til að leysa vandann, þá verður lítið úr framkvæmdum því skammtímahagsmunir stjórnmálanna taka jafnan yfir og stóru málin sitja eftir óuppgerð. Viðbrögð ráðamanna einkennast því af bútasaumi sem annars vegar miðast að því að reyna að halda vandamálunum í skefjum (til dæmis með því að vopnvæða lögreglu og fjölga eftirlitsmyndavélum) eða setja plástra á sár (til dæmis með því að fjölga félagsráðgjöfum og sálfræðingum). Þó báðar leiðirnar geti skilað einhverjum árangri, og fjölgun í fagstéttum sem hjálpa fólki að glíma við samfélag firringar sé vissulega mikilvægt, þá taka slíkar ákvarðanir ekki á rótum vandans. Forsætisráðherra lét hafa eftir sér nýliðna helgi að það þyrfti að bregðast við auknum hnífaburði ungmenna með því að auka sýnileika lögreglumanna. Aðgerð sem er af sama meiði og þegar ráðamenn í Bandaríkjunum vildja bregðast við skotárásum í skólum með því að fjölga lögreglumönnum innan skólanna og jafnvel vopnvæða kennarana. Aðgerðir sem fela í sér að vandamálin séu af persónulegum toga en ekki samfélagslegum. Slíkar aðgerðir afvegaleiða umræðuna í stað þess að beina sjónum að undirliggjandi firringu samfélagsins og ástæðum hennar. Bönd samfélagsins halda því áfram að trosna og samfélagið að gliðna í sundur. Fólk heldur áfram að detta ofan í sprungur þess, sem því reynist illmögulegt að komast upp úr. Það er einungis brugðist við þegar skaðinn er skeður. Vandamál samfélagsins sem fólk finnur vel á eigin skinni eru, með öðrum orðum, tengd hugmyndafræði og formi þess frekar en fólkinu sem í því býr. Þegar grafið er undan félagslegum stofnunum samfélagins í stað þess að upphefja þær, næra og styrkja, þá grefur það undan félagslegu heilbrigði þess. Blinda ráðamanna – sem og almennings – gagnvart mikilvægi félagslegra tengsla og samvitundar er þannig afdrifarík. Sú vanræksla sem hlýst af slíkri blindu hefur óæskilegar og hættulegar afleiðingar í för með sér og grefur undan heilbrigði einstaklinga og samfélaga. Vaxandi vanlíðan fólks, aukin stéttskipting, kraumandi spenna og undiralda, rafbyssur, sérsveitir og eftirlitsmyndavélar sem venjulegur hluti af veruleika fólks í samfélaginu, ætti að vekja okkur til meðvitundar um að samfélagið er á vondri vegferð. Samfélag sem vill læknast og finna sjálft sig þarf að hlúa að félagslegu heilbrigði sínu og því sem gerir það að samfélagi, í stað þess að grafa sífellt undan því. Í því liggur áskorunin sem samfélagið stendur frammi fyrir þessi misserin. Það þarf að upphefja hin félagslegu svið samfélagins, efla þau, næra og styrkja með því auka samveru, samvitund, samhjálp, og samúðarskilning fólks í samfélagi. Fólk þarf að öðlast tilfinningu fyrir því að það tilheyri samfélagi við aðra sem nærir það og styrkir. Í því liggja þeir félagslegu töfrar sem gera samfélagið að einhverju sem verður meira, merkingarbærara og verðmætara en summa eininganna sem mynda það. Í samskiptum fólks felast mestu verðmæti samfélagsins, félagsauðurinn sem gerir samfélag að samfélagi. Höfundur er prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands og höfundur bókarinnar Sjáum samfélagið.
Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir Skoðun
Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar
Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir skrifar
Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir Skoðun