Ég hlakka til að gera allt

„Að ég vildi verða leikkona ákvað ég þegar ég var mjög ung. Var að skoða myndir af pabba á sviði með áhugaleikfélaginu uppi á Skaga, þá læddist að mér sá grunur að ég ætti eftir að gera þetta líka og kannski enn betur en hann.“ Þetta segir Edda Heiðrún Backmann brosandi þar sem við sitjum í litlu fundarherbergi í MS setrinu við Sléttuveg, sá staður veitir fólki með alvarleg vandamál í miðtaugakerfinu uppbyggjandi þjónustu. Edda er einmitt að koma úr sjúkraþjálfun þegar við hittumst. Hún greindist með MND sjúkdóminn fyrir tíu árum. Líkaminn hefur misst þrótt og röddin er lág en skýr.

Hvernig skyldi venjulegur dagur vera hjá henni?

„Dagurinn er þannig að fyrir hádegi er ég í líkamsrækt, ýmist sjúkraþjálfun, sundi eða nuddi. Svo borða ég. Svo mála ég. Hér í MS setrinu mála ég með vatnslitum og með olíu uppi á Grensás. Ég skipti því svoleiðis.“ Hún kveðst yfirleitt taka daginn snemma. „Mér finnst rosalega gaman að vakna,“ segir hún og brosir. „Ég hlakka til að gera allt. Mér finnst ekkert leiðinlegt.“

Fannst þér einhverntíma eitthvað leiðinlegt? „Nei, ég held ekki. Það er guðs gjöf.“

Maður verður að geta öskrað

Edda átti farsælan feril sem leikkona í tuttugu ár, á sviði, í kvikmyndum og sjónvarpi. Hóf atvinnuleikferilinn í Iðnó árið 1983 í Hart í bak eftir Jökul Jakobsson. Þaðan fór hún í Þjóðleikhúsið í Gæjar og píur. Svo tók eitt við af öðru. Hún var líka söngkona og það nýttist henni í mörgum sviðsverkum, auk þess sem hún söng inn á plötur. Þeir sem ekki muna lagið Önnur sjónarmið úr myndinni Eins og skepnan deyr ættu að drífa sig á You Toube í tölvunni og rifja það upp.

Þegar sjúkdómurinn byrjaði að láta á sér kræla hjá Eddu naut hún þess ekki lengur að leika á sviði. Þá sneri hún sér að leikstjórn og stýrði sex sýningum. Segir það hafa verið rosalega gaman. „Eins og þú heyrir þá tala ég dálítið lágt og það gengur ekki við leikstjórn,“ segir hún. „Maður verður að geta öskrað og talað. Stoppað allt á sviðinu og byrjað aftur.“

Eftir að leikstjórninni sleppti opnaði Edda verslunina Súkkulaði og rósir við Hverfisgötu og rak hana í tvö ár. „Þegar ég gat það ekki lengur var sjálfhætt. Því þurfti ég ekki að fara á hliðina í hruninu. Ég slapp með skrekkinn!“ segir hún.

Nú fæst Edda mest við að mála. Með munninum. Hin fegurstu listaverk. Var hún kannski alltaf að mála líka ásamt því að vera leikari og söngvari? „Nei. Þessir hæfileikar voru mér huldir. En ég gat orðið fátt og varð að beina kröftum mínum eitthvert, prófaði að byrja að mála og það bara laukst upp fyrir mér. Þetta er rannsókn. Bara vísindi í listum.“

Hún kveðst hafa fengið tilsögn í myndlistinni, fyrst hjá Darrell Mundell myndlistarmanni, svo í Myndlistarskóla Reykjavíkur á allskonar námskeiðum, í málun, módelteikningu og tilraunastofu. „Það var mjög gaman,“ segir hún glaðlega. Bætir svo við eftir andartaksþögn. „En það er svo merkilegt að ein vinkona mín, Auður Ava Ólafsdóttir sem nú er orðinn mikilsvirtur rithöfundur, sagði við mig fyrir mörgum árum: „Edda mín, þú ert ekki bara leikkona. Þú ert listmálari. Ég skildi ekki hvað hún átti við en mér verður stundum hugsað til þess núna. Hún er sko listfræðingur, hún Auður Ava.“

Að leggja góða dóma inn á bók

Edda fæddist á Akranesi en flutti til Reykjavíkur þriggja ára með foreldrum sínum, Halldóri Sigurði Backman, byggingarmeistara og Jóhönnu Dagfríði Arnmundsdóttur, ásamt systkinum sínum, Arnmundi Sævari, Ingu Jónínu og Ernst Jóhannesi. Hún kveðst muna vel eftir sér á Akranesi, aðallega af því hún hafi alltaf dvalið þar hjá ömmu sinni og afa einhverjar vikur á sumrin sem stelpa. Síðasta sunnudag skrapp hún á æskuslóðirnar með mömmu sinni og systur og tveimur konum sem áttu heima í sama húsi og þær, að Skagabraut 5.

„Við bönkuðum ekkert uppá. En fólkið í Tryggvaskála bauð okkur heim. Tryggvaskáli er fyrir aftan gamla heimilið okkar þannig að við sáum það í allri sinni dýrð,“ segir hún kankvís.

Nú býr Edda við Vatnsstíg í Reykjavík. Þar segir hún gott aðgengi og innangengt í bílskúr. „Það er eins og best verður á kosið,“ segir hún. Dóttir hennar, Unnur Birna 15 ára býr hjá henni, hún er nemandi í 1 bekk í Menntaskólanum í Reykjavík. Sonurinn, Arnmundur Ernst, býr úti í bæ og er byrjaður að leika, útskrifaðist síðasta vor úr Leiklistardeild Listaháskólans og fékk fína dóma fyrir frammistöðu sína í Jeppa á fjalli. „Ég kallaði Arnmund til mín og bað hann um að leggja alla góða dóma inn á bók, hann þyrfti kannski að geta tekið þá út síðar,“ segir Edda og bætir við: „Maður fær ekki alltaf góða dóma og það er eins gott að standast mótlæti því þá reynir á manninn.“

Hún kveðst hafa aðstoð allan sólarhringinn. Vinir mínir stofnuðu félag og skiptust á að vinna fyrir mig. Ég kallaði það Heiðrúnardropa. En fyrir rúmlega ári var sett í lög tilraunaverkefni sem nefnist Notendastýrð persónuleg aðstoð og nú ég er með fólk í vinnu, fæ peninga frá borginni til að borga því. Í gamla kerfinu hitti ég vini mína reglulega en allir hafa nóg að gera og það er erfitt að geta ekki borgað laun, þó vinir mínir gerðu þetta með glöðu geði.“

Vildi ráða sér sjálf

Við Edda höfum bara hálftíma til að tala saman svo það er ekki tími til að rifja upp öll afrekin hennar á leiksviðinu. En með grúski í gömlum blöðum komst ég að því að hún hefði eitt sinn sagt upp starfi sínu í Þjóðleikhúsinu. Var það ekki dálítið sérstakt? Hún hlær. „Jú, ég hugsa að ég hafi verið fyrsta manneskjan sem sagði upp þar. Hvað gerðist? Ég fékk ekki réttar upplýsingar. Ég vildi frekar ráða mínum ferli sjálf en láta ráðskast með hann. Þegar maður er fastráðinn er maður svo bundinn og hefur svo lítið að segja. Ég var alin upp við að konur og karlar hefðu jafnan rétt til skoðana þannig þetta var ekkert erfitt fyrir mig.“ 

Hún kveðst hafa fengið ótal tækifæri, bæði hjá stóru húsunum og sjálfstæðum leikhópum. Hún hafi verið í öllum mögulegum verkefnum á tímabili, hefði gjarnan viljað vera meira í kvikmyndum. „Ég lék stór hlutverk í tveimur myndum, Eins og skepnan deyr og Svart og sykurlaust og svo allskonar lítil hlutverk,“ rifjar hún upp. „Svo söng ég og lék mikið fyrir börn og talaði inn á barnamyndir, til dæmis Alladín, Hringjarann í Notre Dam, Þyrnirós, Öskubusku og Skrekk.“

Ég spyr hvort hún hugsi oft til baka. „Já, já,“ svarar hún. „Ég hef átt gott líf og finnst gaman að eiga það í minningunni eins ferðalag sem maður getur alltaf rifjað upp aftur og aftur En ég hugsa ekki um mig sem fyrir og eftir að ég veiktist. Sjúkdómurinn er bara ferli sem gerist og sem betur fer gerist það hægt og svona smá drabbar mig niður. Svo er ég þeirrar gæfu aðnjótandi að geta notað þann meðbyr sem ég hef og veitt honum í farveg til þeirra sem þurfa með. Ég álít það heppni því það er svo gaman. Þá er ég alltaf að gefa. En ég er alltaf þiggjandi líka.“

Nú er hún komin á flug. „Listamenn, vísindamenn og heilbrigðisstarfsfólk á það sameiginlegt að finnast starfið sitt skemmtilegt því það inniber svo mikla rannsókn. Það er svo óendanlega mismunandi og breytilegt. Mér finnst þetta þrennt vera hornsteinar lífsins: listin, vísindin og heilbrigðisgeirinn, það eru þau gildi sem hafa veitt mér hvað mest.“

Gestgjafi við Strandgötu

Framundan er fjörug aðventa hjá Eddu. Hún ætlar að láta að sér kveða í Jólaþorpinu í Hafnarfirði og safna fé til mannúðarmála. „Mér var úthlutað húsnæði innan dyra að Strandgötu 43. Þar verð ég með afurðir eftir mig, myndir, bækur og kort. Allur ágóði rennur til MS félagsins, MND félagsins og Grensáss. Svo borga ég líka fólkinu laun sem vinnur fyrir mig en það verður fullt af listamönnum sem koma fram, trúbadorum og upplesurum og allt það fólk gefur vinnuna sína. Eins og listamenn gera alltaf, gefa alltaf vinnuna sína þegar safnanir eru. Þeir eru örlát stétt. Enda trúi ég sterkt á mátt einstaklingsins til að láta gott af sér leiða. Ég vil í lokin færa sérstakar þakkir til frænku minnar Sunnevu Ásu Weisshappel.“

Þetta segir Inga systir:

Ég er tíu árum eldri en Edda Heiðrún en hafði aldrei áhyggjur af henni í uppvextinum. Hún var farin að elda tíu ára og hafði strax áhuga á öllu. Allt í einu var hún búin að sækja um í Leiklistarskólanum. Það voru engar vangaveltur um það.

Edda er vinamörg og góður gestgjafi, örlát og ósérhlífin og nú fær hún það margfalt til baka. Á tímabili sá vinahópurinn til þess að hún væri aldrei ein, heldur væri einhver hjá henni allan sólarhringinn sem veitti henni liðsemd eftir þörfum. Hópurinn gengur undir nafninu Heiðrúnardropar og í honum eru hetjur sem við í fjölskyldunni stöndum í mikilli þakkarskuld við. Þetta vinanet varð til eftir að hún flutti á Vatnsstíginn, og það er líklega komið á fjórða ár síðan. Áður en hún flutti þangað voru aðstæður í húsinu hennar ekki nógu góðar. Þegar fæturnir gáfu sig var erfitt fyrir hana að komast í vaskahúsið og víðar. Ég hef auðvitað reynt að leggja mitt af mörkum eftir að hún varð hjálpar þurfi og mamma líka, einkum til að byrja með, hún er orðin níræð núna. Jóhanna dóttir mín var í Heiðrúnardropum og hefur aðstoðað hana og öll mín börn og tengdabörn. Ein tengdadóttir mín sér um hárið á henni til dæmis. Ég á líka tengdason sem er sálfræðingur og það hefur verið gott að hafa hann í fjölskyldunni. Öll frændsystkini okkar hafa verið dugleg og hjálpsöm og svo eigum við fjölskyldu að sem við ólumst upp með á Akranesi. Systur úr þeirri fjölskyldu eru nú eins og sólargeislar í lífi okkar. Jólabaksturinn hjá annarri þeirra er fastur punktur, þá dönsum við kringum jólatré. Það var hefð á Akranesi og við höldum henni.

Inga segir Notendastýrða persónulega aðstoð (NPA) sem lögbundin var á síðasta ári, hafa leyst Heiðrúnardropana af hólmi við umönnun systur sinnar. „Ein sonardóttir mín sem var í vinanetinu áhugasöm fær núna laun fyrir að sinna frænku sinni. Það leiddi af sér að stúlkur úr listageiranum hafa komið inn í þá vinnu. Þá eru áhugamálin gagnkvæm. Þær hafa líka góð félagsleg áhrif á Unni Birnu, dóttur Eddu Heiðrúnar. Svo eru þær að hjálpa Eddu Heiðrúnu að gera nýja heimasíðu og þær hafa líka gott að fara í gegnum eldamennsku með henni, því hún er afbragðs kokkur. Þannig að þetta er lærdómsríkt fyrir alla. Svo erum við með stúlkur í aðhlynningu líka sem eru í sjúkraliðanámi eða hjúkrun.“

Sjálf kveðst Inga vera aðstoðarmær Eddu systur sinnar með ýmis mál. Halda utan um launagreiðslur í sambandi við NPA vinnuna og fleira

„Arnmundur bróðir okkar fékk þennan sama sjúkdóm og Edda Heiðrún og var með hann í tíu ár. En þá voru ekki komin þau tæki sem nú eru til staðar og það var minna hægt að gera. En fólk sem fær þessa veiki bilar ekkert í kollinum. Það heldur sínum löngunum fram í rauðan dauðann og hefur þvílíka elju og andlegt þrek að maður botnar ekkert í því.

Hún er vel gerð hún Edda Heiðrún og frjó í hugsun. Mjög aktív og ákveðin í öllum verkefnum. Það klikkar varla nokkur einasti hlutur hjá henni.“

Nokkrir punktar um feril Eddu Heiðrúnar:

Edda Heiðrún útskrifaðist úr Leiklistarskóla Íslands 1982. Fyrsta prófraun hennar á sviði atvinnuleikhúss var í Iðnó ári eftir, í Hart í bak eftir Jökul Jakobsson. Þar fór hún með hlutverk Árdísar, ungrar stúlku að austan sem kemur til bæjarins að leita að pabba sínum. Síðan tók eitt hlutverkið við af öðru, bæði í stóru atvinnuleikhúsunum og með smærri leikhópum, eins og Frú Emilíu og Hinu leikhúsinu. Hjá Frú Emilíu lék hún lafði Macbeth í Macbeth eftir Shakespeare, Vörju í Kirsuberjagarðinum eftir Tsjekhov og aðalhlutverkið í óperunni Rhodymenia Palmata eftir Halldór Kiljan og Hjálmar H. Ragnarsson og með Hinu leikhúsinu sló hún í gegn sem Audrey í Litlu hryllingsbúðinni þar sem söngrödd hennar fékk virkilega að njóta sín. Hryllingsbúðin var sýnd yfir hundrað sinnum í Gamla bíói og þegar því ævintýri sleppti hjá Eddu tók við titilhlutverkið í Rauðhóla-Ransí. Í því sýndi hún meðal annars snilli sína í Wrestling bardagatækni sem hún tileinkaði sér á æfingartímabilinu.

Edda Heiðrún hefur leikið jafn ólík hlutverk og ameríska daðurdrós í Gæjum og píum og Rauðsmýrarmaddömuna í Sjálfstæðu fólki. Hún hefur túlkað Gínu í Villiöndinni, Goldu í Fiðlaranum á þakinu, Cosette í Vesalingunum og syngjandi klæðskiptinginn Mímí í Evu Lúnu svo aðeins örfá verkefni séu nefnd.

Svo drepið sé niður í leikdóma á Villiöndinni í Þjóðeikhúsinu 1997 segir Soffía Auður Birgisdóttir í Morgunblaðinu: „Edda Heiðrún Backman leikur Gínu eiginkonu Hjálmars Eklands af reisn og fagmennsku og Jón Viðar Jónsson sem þá var gagnrýnandi í Dagsljósi Sjónvarpsins tekur í sama streng: „Edda Heiðrún hefur í raun og veru alla kosti sem prýða einn leikara. Hún hefur feikilega örugga tækni sem hún kann að beita af smekkvísi, tilfinningalegt næmi og innsæi eru í góðu lagi, svo er hún greind.“

Edda Heiðrún þótti sýna afburða leik sem Donna í Kvetch sem Vesturport var með árið 2002 . Á sama tíma var hún að leika í Kryddlegnum hjörtum og Honk! í Borgarleikhúsinu og bráðhressa forstjórafrú í Með fullri reisn í Þjóðleikhúsinu, einnig í stuttmyndinni Blind Date eftir Huldar Frey og kvikmyndinni Kaldaljósi, auk þess sem hún skrapp til Færeyja í leikför með Hægan, Elektra eftir Hrafnhildi Hagalín.

Barnamenningin hefur alltaf verið Eddu hugstæð. Hún gaf út plöturnar Barnaborg 1990 og Barnajól 1991. Einnig plötuna Fagur fiskur í sjó 2001 með helstu söngperlum Atla Heimis Sveinssonar úr íslenskum leikverkum.

Fyrsta leikstjórnarverkefni Eddu Heiðrúnar var Svik eftir Harold Pinter sem sýnt var af Leikfélagi Akureyrar. Í kjölfarið komu Mýrarljós, Átta konur, Salka Valka og fleiri. Afrekalistinn er ótæmandi. Hver man til dæmis ekki eftir Eddu Heiðrúnu í gerfi Ingibjargar Sólrúnar, sem var hápunktur áramótaskaupsins 2002? Þetta er ótrúleg