Trúi ekki á kynbundinn ljóðamun

Af og til

hljótið þið líka

að finna fyrir þrá

eftir gamla hreiðrinu ykkar

djúpt inn á milli fjallanna

Svo hljóðar „Fuglar í búri“ eftir japanska ljóðskáldið Ryokan, eitt þeirra ljóða sem finna má í Tunglið braust inn í húsið; safni nýrra ljóðaþýðinga Gyrðis Elíassonar sem kemur út í dag, á fimmtugsafmæli þýðandans. Þetta er þykkara rit en maður á að venjast frá Gyrði, rúmar þrjú hundruð síður, þar sem hann hefur safnað saman kveðskap skálda víðs vegar úr heiminum sem hafa fylgt honum í gegnum tíðina, sér í lagi kínverskra og japanskra skálda.

„Ég byrjaði snemma að lesa kínversku skáldin í enskum þýðingum og íslenskum því Helgi Hálfdanarson og fleiri hafa þýtt kínversk ljóð,“ segir Gyrðir á vinnuloftinu á heimili sínu í Grafarvogi. „Fyrsta ljóðaþýðingasafnið sem ég gaf út innihélt að hluta þessi austurlensku skáld og þegar þessi bók var að myndast byrjuðu ljóð þeirra að leita aftur til mín.“

Gyrðir segir tímaleysi austurlensku ljóðlistarinnar höfða sterkt til sín, en elsta skáld bókarinnar var uppi á fimmtu öld.

„Þessi ljóð eiga einhvern veginn við alla tíma og eru oft merkilega nútímaleg. Svo er það líka þessi nánd við náttúruna sem ég kann að meta, hvernig þau flétta saman mannlegum tilfinningum og upplifun af sköpunarverkinu.“

Þrá sem býr með nútímamanninumÍ mörgum ljóðanna má einnig greina sterka þrá eftir nægjusemi og einfaldara lífi, sem Gyrðir telur að höfði sterkt til nútímamannsins.

„Ég held að þessi þrá búi innra með okkur öllum, mitt í þessum hasar nútímalífsins, að maður tali ekki um þegar allir eru að sligast undir fjármálafargi og veseni. Þessi skáld eiga alltaf hljómgrunn.“

Annað ljóð eftir hinn japanska Ryokan, „Ljóð sem ort var eftir skelfilegan jarðskjálfta“, rímar jafnvel skuggalega við atburði líðandi stundar.

„Það vildi svo undarlega til að bókin kom úr prentun örfáum dögum áður en skjálftinn í Japan reið yfir,“ segir Gyrðir. „Japan er auðvitað mikið jarðskjálftaland og þarna hefur Ryokan verið að bregðast við samtíma sínum á fyrri hluta 19. aldar. Samhengi ljóðsins verður enn sterkara eftir atburðina í Japan. Hins vegar rataði þetta ljóð upphaflega í bókina því mér fannst það eiga töluvert erindi við Íslendinga eftir hrunið, það lýsir í rauninni því líka. Og eins og Japan er Ísland líka náttúruhamfaraland, þannig að mér fannst þetta ljóð höfða til okkar á tveimur plönum.“

Skáld eru skáld óháð kyniÍ bókinni eru einnig ljóð eftir ófáar konur, þekkt skáld á borð við Alice Walker, Elizabeth Bishop og Jane Hirshfield. Spurður hvort hann sé meðvitað að reyna að jafna hlut kvenna í ljóðaþýðingum, segist Gyrðir ekki líta á skáldskapinn sem kynbundinn heldur sammannlegan.

„Það má kannski segja að ég trúi ekki á kynbundinn ljóðamun. Ég var eitthvað gagnrýndur fyrir hvað það voru fáar konur í síðasta þýðingasafni. Sjálfsagt er ég eitthvað að bregðast við því en mér finnst þó varasamt að leggja of mikið upp úr svona talningum og draga ljóðskáld í dilka eftir kyni. Ég tala ekki um karl- eða kvenskáld; skáld er bara skáld, óháð kyni. Elizabeth Bishop, eitt skáldanna sem á ljóð í bókinni, vildi alls ekki að gagnrýnendur litu á hana sem skáldkonu, heldur eingöngu sem skáld.“

Þvingar mann til umhugsunarFimmtugsaldurinn markar stór tímamót í lífi margra. Gyrðir neitar ekki að svo sé einnig í hans tilfelli.

„Þessi tala, 50 ár, þvingar mann einhvern veginn til að hugsa um það. Og jú, vissulega finn ég fyrir þessu, kannski meira en þegar ég varð fertugur; það er eitthvað sálfræðilegt ferli sem fer í gang þegar maður nær þessum áfanga. Hvort það kemur innan frá eða utan frá úr samfélaginu, vegna þess hvernig aðrir líta á þennan, aldur átta ég mig ekki á.

En fyrir rithöfund á hækkandi aldur ekki endilega að þýða skerta starfshæfni. Margir höfundar hafa skrifað framúrskarandi verk á seinni hluta ævinnar, þó fáir nái William Heinesen, sem skrifaði eitt af meistaraverkum sínum 85 ára gamall.“

Verður ekki var við sérstök skilRithöfundarferill Gyrðis hefur verið afar gjöfull undanfarin ár; margir hömpuðu smásagnasafninu Milli trjánna frá 2009 sem hans besta verki og er bókin tilnefnd til bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs; sala á verkum hans hefur snaraukist; verk hans hafa verið þýdd á erlend tungumál og hann er meðal annars nýkomin úr upplestrarferð frá Þýskalandi, þar sem Gangandi íkorni kom út á dögunum. Auk þess hefur hann aldrei verið afkastameiri, er að ljúka við þýðingu á smásagnasafni eftir tékkneskan höfund sem kemur út í haust og vinnur að þremur prósahandritum sem hann býst við að byrji að koma út á næsta ári.

Spurður hvort hann upplifi sig á hápunkti ferils síns, segist hann ekki skynja sérstaka breytingu.

„Ég verð ekki var við sérstök skil á þessum svokallaða ferli mínum. Auðvitað tel ég mig hafa þróast eitthvað. Ég varð vissulega var við það á tímabili að fólk hafði minni áhuga á bókunum mínum. Sjálfum fannst mér ég vera að gera hluti sem sýndu rökrétt framhald. Athyglin var hins vegar bara annars staðar og tímarnir aðrir.

Það er auðvitað ágætt að finna að verk manns fái aukinn hljómgrunn, það er viss hvatning. En fyrst og fremst vinnur maður út frá eigin forsendum, innra með sér; reynir að gera sitt besta og helst ekki keppa við aðra heldur bara sjálfan sig.“

En er einhver sérstök ástæða fyrir auknum afköstum?

„Ég hef svo sem ekki velt því mikið fyrir mér. En við umhugsun virðast bækurnar að minnsta kosti hafa lengst undanfarið. Ég kann í rauninni enga skýringu á því.“

Opin boðun ekki mín leiðHvað sem vinsældum líður hefur Gyrðir verið einn virtasti höfundur landsins um langa hríð og mikils metinn af gagnrýnendum. Verk hans hafa fyrst fremst verið lofuð fyrir fagurfræðina í þeim meðan minni gaumur er gefinn að samfélagsgagnrýninni, sem þó kraumar oft undir yfirborðinu, til dæmis í Sandárbókinni frá 2007, sem innihélt þunga gagnrýni á samfélag góðærisáranna.

„Mér hefur alltaf fundist opin boðun frekar einföld í sér og hef því farið aðra leið,“ segir hann en kveðst þó ekki bera sig eftir að vera titlaður sem sérstakur samfélagsrýnir.

„Ég hef eins og allir aðrir mínar skoðanir sem komast einhvers staðar í gegn, misopinskátt. Ég held að ekki sé til neitt sem heitir afstöðulaust skáld; jafnvel skáld sem yrkir bara um blóm er að gefa ákveðna yfirlýsingu og staðsetja sig á einhvern hátt. Afstaðan er alltaf til staðar jafnvel þótt hún liggi ekki endilega í augum uppi.“

Innra lífið er vanræktGyrðir telur hins vegar að krafa samtímans um samfélagsgagnrýni í skáldskap sé á stundum of áleitin, sérstaklega gagnvart ljóðlistinni, og þá á kostnað annarra þátta.

„Ljóð getur falið í sér gagnrýni en það þarf ekkert endilega að gera það. Kannski boðar það ekkert sérstakt. Ljóðlistin er tæki sem er dálítið eins og tónlistin og fer oft inn í heima sem eru á mörkum þess sem hægt er að orða.

Svo er það sem ég kalla innra líf einstaklingsins, prívatlíf sálarinnar, sem er vanrækt og fáir fjalla um því það eiga allir að vera í þessari blessuðu samfélagskrítik. Þetta innra líf okkar er samt sem áður staðreynd, hver einstaklingur lifir með því, ég tel ekki að það verðskuldi minni athygli en hið ytra umhverfi okkar, þó ég sé ekki að gera lítið úr því að ytri skilyrði geti markað þetta innra líf með ýmsum hætti.“

Sjálfsævisögulegir þræðirHvað um innra líf höfundarins; opinberar Gyrðir til dæmis prívatlíf sálar sinnar í verkum sínum?

„Ég held að Ófeigur Sigurðsson hafi hitt naglann á höfuðið þegar hann sagði að rithöfundar séu alltaf að skrá sjálfsævisögu tilfinningalífsins. Þetta er að minnsta kosti góð skilgreining á því hvernig ég upplifi að vera rithöfundur.

Það eru til margar tegundir af rithöfundum en ég hef á tilfinningunni að jafnvel þeir sem segjast ekki styðjast við sjálfsævisögulega hluti að nokkru leyti, geri það nú samt á einhvern hátt, jafnvel ómeðvitað.

Ég held að það sé hreinlega manninum varla mögulegt að ganga algjörlega fram hjá sjálfum sér í tjáningu. Þetta á eflaust við mig eins og aðra. Sálfræðingur gæti sjálfsagt lesið margt í verk mín, ekki síður en bókmenntafræðingur.“