Þorlákshöfn - byggð á tímamótum Anna Kristín Karlsdóttir skrifar 3. desember 2024 16:31 Í vetur kenndum við Jan Dobrowolski þriðja árs arkitektanemum við arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands námskeiðið Byggð á tímamótum. Námskeiðið er 14 vikna langt og eins og nafnið gefur til kynna er viðfangsefnið bær utan borgarmarka sem stendur á tímamótum. Lögð er áhersla á að nálgast arkitektúr með sjálfbærni að leiðarljósi og byggingarefni skoðuð með það í huga. Með skrifum þessum viljum við veita innsýn í arkitektanámið og þátt arkitektsins í samfélaginu þar sem einhverjir halda kannski að nemendur séu að teikna og hanna kassa með flötum þökum alla daga. Það reyndist okkur auðvelt að velja staðsetningu fyrir verkefnið enda stendur Þorlákshöfn á miklum tímamótum og óhætt að segja að bærinn hafi aldrei áður staðið frammi fyrir álíka breytingum. En meira að því síðar. Nemendur hófu vinnu sína með rannsókn á staðháttum og sögu og fengu leiðsögn um Þorlákshöfn frá bæjarbúa. Í kjölfarið hófst fjögurra vikna rannsóknarvinna þar sem nemendur köfuðu ofan í þætti eins og sögu, samfélag og málefni líðandi stundar og skoðuðu byggðamynstur, samgöngur, náttúru og veðurfar. Þar á eftir fylgdi skoðun og greining á byggingarefnum og uppruna þeirra. Nemendur komust að því að Þorlákshöfn er ungur bær sem stækkaði ört með tilkomu hafnarinnar á sjötta áratugnum þó að innviðir hafi ekki fylgt jafn hratt með. Íbúar brugðust við með því að taka höndum saman og ganga í verkin sjálfir. Þessi samheldni hefur einkennt samfélagið alla tíð síðan. Á þessum skamma tíma hefur margt breyst, þegar byggð hófst einkenndist svæðið af strönd, hrauni og sandöldum en með samstilltu átaki íbúa var sandurinn bundinn með melgresi til að gera hann byggilegri. Á sama hátt byggði kvenfélagið upp skrúðgarð sem þótti heldur bjartsýnt en bæjarbúar njóta góðs af í dag. Það kom nemendum á óvart að þrátt fyrir að Þorlákshöfn sé hafnarbær sem alla tíð hefur haft sterka tengingu við hafið þá er enga sjónræna tengingu að finna í bænum sjálfum við hafið. Stóriðnaður er staðsettur meðfram höfninni og fylgir honum mikill þungaflutningur sem gerir það að verkum að gjá myndast á milli iðnaðar- og íbúðasvæðis sem rýfur tenginguna við hafið. Greining nemenda sem sýnir að tengingu íbúðabyggðar við höfn og strönd vantar. Dökkbláar byggingar eru iðnaðarbyggingar og ljósblá svæði tilgreina iðnaðarsvæði. Rannsóknarvinna nemenda leiddi í ljós að í og við Þorlákshöfn er að finna margvíslegar náttúrulegar auðlindir. Frá Þorlákshöfn hefur alltaf verið útræði enda skammt í fengsæl fiskimið og ástæða þess að bærinn byggðist upp. Þarna er mikilvægt hrygningarsvæði verðmætustu nytjastofna Íslandsmiða og uppeldissvæði fjölmargra fisktegunda. Bærinn var kallaður mesti humarbær landsins þangað til að humarveiðar voru bannaðar vegna hruns í stofninum. Eftir að fiskveiðikvótinn hvarf þá varð til annars konar iðnaður í bænum en þar fer nú fram mikill inn- og útflutningur á vörum og fyrirhuguð er umferð skemmtiferðaskipa og frekari stækkun hafnarinnar. Í Þorlákshöfn er að finna öldu sem dregur að brimbrettafólk frá öllum heimshornum. Þrátt fyrir að vera einstök í heiminum eru uppi áform um að útbúa landfyllingu sem mun breyta ströndinni og valda þannig óafturkræfum skemmdum á öldunni. Landfyllingu sem nemendur fundu engar skýringu á til hvers væri nema til að losa efni. Nálægt Þorlákshöfn er að finna Litla Sandfell sem fáir þekktu áður en stórfyrirtæki utan úr heimi kom fram með áætlanir um að fjarlægja það eða sem nemur um 15 milljón m3. Fyrirtækið áformar einnig gríðarmikla efnistöku af sjávarbotni eða um 75 milljón m3 og mun efnistakan eiga sér stað næstu 30 árin. Efnið á að mestu að nýta sem íblöndunarefni til að búa til umhverfsvænni steypu í útlöndum. Nemendur komust að því að steypa ber mikla ábyrgð á kolefnisspori byggingariðnaðarins. Sandskortur er að verða vandamál í heiminum vegna framleiðslu á steypu enda er steypa annað mest notaða efni í heiminum á eftir vatni. Í nágrenni Þorlákshafnar er að finna mikla grunnvatnsauðlind sem nýtt er til útflutnings á drykkjarvatni og til landeldis. Mikil uppbygging hefur átt sér stað við byggingu landeldisstöðva í Ölfusi og er talað um að þetta sé stærsta einkaframkvæmd sem ráðist hefur verið í hér á landi. Hreint loft er eitthvað sem allir njóta góðs af í Þorlákshöfn og Íslandi og við tökum sem sjálfsögðum hlut. Slíkt er ekki hægt í stórum hluta heimsins lengur og er eitthvað sem við verðum að standa vörð um. Allar þessar uppgötvanir sýndu glöggt að á Íslandi eru ekki eru til lög sem vernda náttúrulegar auðlindir og erum við því aftarlega á merinni þegar borið er saman við nágrannalöndin. Það er í valdi landeigenda eða ráðandi afla hverju sinni hvernig þessum auðlindum er ráðstafað. Það kom nemendum mikið á óvart, sérstaklega eftir að hafa lært um ósjálfbæra auðlindanýtingu. Við lok rannsóknarvinnu tók við hönnunarverkefni þar sem nemendum var sett fyrir að velja núverandi byggingu í bænum, ákveða starfsemi innan hennar og endurhanna bygginguna til samræmis. Næstum allir nemendur ákváðu að staðsetja sig við eða nálægt hafinu og eins var mörgum hugleikið hugsanlegar afleiðingar loftslagsbreytinga. Þeir nemendur sem staðsettu sig við höfnina áttu ekki í erfiðleikum með að velja sér húsnæði enda til úrval bygginga með ríka sögu en sem vantar hlutverk. Þeirra glíma var við hlutföll þar sem mikill stærðarmunur er á iðnaðarbyggingum hafnarsvæðisins og mannlegri hlutföllum íbúðabyggðar. Verkefni tóku á fyrirhugaðri stækkun hafnarinnar, mörg snerust um að vernda ölduna, önnur snéru að móttöku flóttamanna hnattrænnar hlýnunar eða voru fljótandi arkir framtíðar þegar ný ísöld ríkir á Íslandi eftir hrun AMOC sjávarstraumskerfisins. Þó að verkefnin væru fjölbreytt áttu þau það flest sameiginlegt að vilja tengja íbúa aftur við haf og náttúru og styrkja samfélagið. Fyrir um 60 árum tók samfélagið sig saman og byggði í sameiningu framtíð fyrir börn sín og afkomendur þeirra. Uppbygging samfélagslegra innviða voru þá efst á báti auk ræktunar á landi til að binda sand og fegra umhverfi. Nú gefst samfélaginu aftur tækifæri til að taka beinan þátt í framtíð barna sinna þar sem nú stendur yfir íbúakosning um aðal- og deiliskipulagstillögur vegna mölunarverksmiðju og hafnar í Keflavík við Þorlákshöfn. Nemendur gerðu sér vel grein fyrir því að til að bær haldist í byggð þarf atvinnu og því jákvætt að nú þegar er til staðar fjölbreyttur iðnaður í bænum. Spurningunum sem er ósvarað eftir að námskeiðinu lauk er hvernig bær verður Þorlákshöfn ef af fyrirætlaðri efnistöku verður? Hvernig verður umhorfs þegar henni er lokið og hver verða áhrif hennar á mismunandi vistkerfi? Hér eru augsýnilega miklir hagsmunir í húfi og ekki bara fyrir íbúa Þorlákshafnar. Hver hagnast og á kostnað hvers? Í háskólanámi eru nemendur hvattir til gagnrýninnar hugsunar og að forðast skammtímahugsun. Slíkur hugsunarháttur er nauðsynlegur þegar taka á ákvörðun sem hefur áhrif á næstu kynslóðir. Þá getur hjálpað að horfa til fortíðar um leið og litið er til framtíðar og samfélagsins alls. Höfundur er arkitekt og stundakennari við arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Arkitektúr Ölfus Skipulag Háskólar Mest lesið Varað við embætti sérstaks saksóknara Gestur Jónsson Skoðun Meira að segja formaður Viðreisnar Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Út af sporinu en ekki týnd að eilífu María Helena Mazul Skoðun Steypuklumpablætið í borginni Ragnhildur Alda María Vilhjálmsdóttir Skoðun Hroki og hleypidómar - syngur Jónas Sen? Bjarnheiður Hallsdóttir Skoðun Þegar Dagur lét mig hrasa á gangstéttarhellu Björn Teitsson Skoðun Gaza sveltur til dauða - Tími bréfaskrifta er löngu liðinn Magnús Magnússon,Hjálmtýr Heiðdal Skoðun Drengir á jaðrinum Margrét Kristín Sigurðardóttir Skoðun Er vínandinn orðinn hinn sanni andi íþrótta? Þráinn Farestveit Skoðun Kærum og beitum Ísrael viðskiptabanni! Pétur Heimisson Skoðun Skoðun Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Varað við embætti sérstaks saksóknara Gestur Jónsson skrifar Skoðun Út af sporinu en ekki týnd að eilífu María Helena Mazul skrifar Skoðun Meira að segja formaður Viðreisnar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Gaza sveltur til dauða - Tími bréfaskrifta er löngu liðinn Magnús Magnússon,Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Steypuklumpablætið í borginni Ragnhildur Alda María Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Kærum og beitum Ísrael viðskiptabanni! Pétur Heimisson skrifar Skoðun Blæðandi vegir Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun Fái einstaklingar sem eru hættulegir sjálfum sér ekki viðeigandi búsetuúrræði blasir við mikill harmleikur Elínborg Björnsdóttir skrifar Skoðun Hroki og hleypidómar - syngur Jónas Sen? Bjarnheiður Hallsdóttir skrifar Skoðun Sveitarfélög gegna lykilhlutverki í vistvænni mannvirkjagerð Guðrún Lilja Kristinsdóttir,Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun „Nýtt veiðigjald: sátt byggð á hagkvæmni“ Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Opinber áskorun til prófessorsins Brynjar Karl Sigurðsson skrifar Skoðun Nærvera Héðinn Unnsteinsson skrifar Skoðun Þegar Dagur lét mig hrasa á gangstéttarhellu Björn Teitsson skrifar Skoðun Þessi jafnlaunavottun... Sunna Arnardottir skrifar Skoðun Heilsuspillandi minnisleysi í boði Sjálfstæðisflokksins Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun #BLESSMETA – fyrsta grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Dáleiðsla er ímyndun ein Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þing í þágu kvenna Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Drengir á jaðrinum Margrét Kristín Sigurðardóttir skrifar Skoðun Er vínandinn orðinn hinn sanni andi íþrótta? Þráinn Farestveit skrifar Skoðun Mikilvægi tjáningar erfiðrar reynslu Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Ný sýn á almenningssjónvarp í almannaþágu, eða hvað? Hólmgeir Baldursson skrifar Skoðun Hjúkrunarheimili eða heimaþjónusta? –horfa verður á heildarmyndina Halldór S. Guðmundsson,Sigurveig H. Sigurðardóttir,Sirrý Sif Sigurlaugardóttir skrifar Skoðun Nú þurfa foreldrar að vera hugrakkir Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Að vera manneskja Svava Arnardóttir skrifar Skoðun Útúrsnúningur um „gigg-hagkerfið“ Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Árangur Eden stefnunnar - fimmtán ára saga á Íslandi Sigrún Huld Þorgrímsdóttir skrifar Skoðun Nú er nóg komið af aðdróttunum og afvegaleiðingum körfuboltaþjálfarans Viðar Halldórsson skrifar Sjá meira
Í vetur kenndum við Jan Dobrowolski þriðja árs arkitektanemum við arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands námskeiðið Byggð á tímamótum. Námskeiðið er 14 vikna langt og eins og nafnið gefur til kynna er viðfangsefnið bær utan borgarmarka sem stendur á tímamótum. Lögð er áhersla á að nálgast arkitektúr með sjálfbærni að leiðarljósi og byggingarefni skoðuð með það í huga. Með skrifum þessum viljum við veita innsýn í arkitektanámið og þátt arkitektsins í samfélaginu þar sem einhverjir halda kannski að nemendur séu að teikna og hanna kassa með flötum þökum alla daga. Það reyndist okkur auðvelt að velja staðsetningu fyrir verkefnið enda stendur Þorlákshöfn á miklum tímamótum og óhætt að segja að bærinn hafi aldrei áður staðið frammi fyrir álíka breytingum. En meira að því síðar. Nemendur hófu vinnu sína með rannsókn á staðháttum og sögu og fengu leiðsögn um Þorlákshöfn frá bæjarbúa. Í kjölfarið hófst fjögurra vikna rannsóknarvinna þar sem nemendur köfuðu ofan í þætti eins og sögu, samfélag og málefni líðandi stundar og skoðuðu byggðamynstur, samgöngur, náttúru og veðurfar. Þar á eftir fylgdi skoðun og greining á byggingarefnum og uppruna þeirra. Nemendur komust að því að Þorlákshöfn er ungur bær sem stækkaði ört með tilkomu hafnarinnar á sjötta áratugnum þó að innviðir hafi ekki fylgt jafn hratt með. Íbúar brugðust við með því að taka höndum saman og ganga í verkin sjálfir. Þessi samheldni hefur einkennt samfélagið alla tíð síðan. Á þessum skamma tíma hefur margt breyst, þegar byggð hófst einkenndist svæðið af strönd, hrauni og sandöldum en með samstilltu átaki íbúa var sandurinn bundinn með melgresi til að gera hann byggilegri. Á sama hátt byggði kvenfélagið upp skrúðgarð sem þótti heldur bjartsýnt en bæjarbúar njóta góðs af í dag. Það kom nemendum á óvart að þrátt fyrir að Þorlákshöfn sé hafnarbær sem alla tíð hefur haft sterka tengingu við hafið þá er enga sjónræna tengingu að finna í bænum sjálfum við hafið. Stóriðnaður er staðsettur meðfram höfninni og fylgir honum mikill þungaflutningur sem gerir það að verkum að gjá myndast á milli iðnaðar- og íbúðasvæðis sem rýfur tenginguna við hafið. Greining nemenda sem sýnir að tengingu íbúðabyggðar við höfn og strönd vantar. Dökkbláar byggingar eru iðnaðarbyggingar og ljósblá svæði tilgreina iðnaðarsvæði. Rannsóknarvinna nemenda leiddi í ljós að í og við Þorlákshöfn er að finna margvíslegar náttúrulegar auðlindir. Frá Þorlákshöfn hefur alltaf verið útræði enda skammt í fengsæl fiskimið og ástæða þess að bærinn byggðist upp. Þarna er mikilvægt hrygningarsvæði verðmætustu nytjastofna Íslandsmiða og uppeldissvæði fjölmargra fisktegunda. Bærinn var kallaður mesti humarbær landsins þangað til að humarveiðar voru bannaðar vegna hruns í stofninum. Eftir að fiskveiðikvótinn hvarf þá varð til annars konar iðnaður í bænum en þar fer nú fram mikill inn- og útflutningur á vörum og fyrirhuguð er umferð skemmtiferðaskipa og frekari stækkun hafnarinnar. Í Þorlákshöfn er að finna öldu sem dregur að brimbrettafólk frá öllum heimshornum. Þrátt fyrir að vera einstök í heiminum eru uppi áform um að útbúa landfyllingu sem mun breyta ströndinni og valda þannig óafturkræfum skemmdum á öldunni. Landfyllingu sem nemendur fundu engar skýringu á til hvers væri nema til að losa efni. Nálægt Þorlákshöfn er að finna Litla Sandfell sem fáir þekktu áður en stórfyrirtæki utan úr heimi kom fram með áætlanir um að fjarlægja það eða sem nemur um 15 milljón m3. Fyrirtækið áformar einnig gríðarmikla efnistöku af sjávarbotni eða um 75 milljón m3 og mun efnistakan eiga sér stað næstu 30 árin. Efnið á að mestu að nýta sem íblöndunarefni til að búa til umhverfsvænni steypu í útlöndum. Nemendur komust að því að steypa ber mikla ábyrgð á kolefnisspori byggingariðnaðarins. Sandskortur er að verða vandamál í heiminum vegna framleiðslu á steypu enda er steypa annað mest notaða efni í heiminum á eftir vatni. Í nágrenni Þorlákshafnar er að finna mikla grunnvatnsauðlind sem nýtt er til útflutnings á drykkjarvatni og til landeldis. Mikil uppbygging hefur átt sér stað við byggingu landeldisstöðva í Ölfusi og er talað um að þetta sé stærsta einkaframkvæmd sem ráðist hefur verið í hér á landi. Hreint loft er eitthvað sem allir njóta góðs af í Þorlákshöfn og Íslandi og við tökum sem sjálfsögðum hlut. Slíkt er ekki hægt í stórum hluta heimsins lengur og er eitthvað sem við verðum að standa vörð um. Allar þessar uppgötvanir sýndu glöggt að á Íslandi eru ekki eru til lög sem vernda náttúrulegar auðlindir og erum við því aftarlega á merinni þegar borið er saman við nágrannalöndin. Það er í valdi landeigenda eða ráðandi afla hverju sinni hvernig þessum auðlindum er ráðstafað. Það kom nemendum mikið á óvart, sérstaklega eftir að hafa lært um ósjálfbæra auðlindanýtingu. Við lok rannsóknarvinnu tók við hönnunarverkefni þar sem nemendum var sett fyrir að velja núverandi byggingu í bænum, ákveða starfsemi innan hennar og endurhanna bygginguna til samræmis. Næstum allir nemendur ákváðu að staðsetja sig við eða nálægt hafinu og eins var mörgum hugleikið hugsanlegar afleiðingar loftslagsbreytinga. Þeir nemendur sem staðsettu sig við höfnina áttu ekki í erfiðleikum með að velja sér húsnæði enda til úrval bygginga með ríka sögu en sem vantar hlutverk. Þeirra glíma var við hlutföll þar sem mikill stærðarmunur er á iðnaðarbyggingum hafnarsvæðisins og mannlegri hlutföllum íbúðabyggðar. Verkefni tóku á fyrirhugaðri stækkun hafnarinnar, mörg snerust um að vernda ölduna, önnur snéru að móttöku flóttamanna hnattrænnar hlýnunar eða voru fljótandi arkir framtíðar þegar ný ísöld ríkir á Íslandi eftir hrun AMOC sjávarstraumskerfisins. Þó að verkefnin væru fjölbreytt áttu þau það flest sameiginlegt að vilja tengja íbúa aftur við haf og náttúru og styrkja samfélagið. Fyrir um 60 árum tók samfélagið sig saman og byggði í sameiningu framtíð fyrir börn sín og afkomendur þeirra. Uppbygging samfélagslegra innviða voru þá efst á báti auk ræktunar á landi til að binda sand og fegra umhverfi. Nú gefst samfélaginu aftur tækifæri til að taka beinan þátt í framtíð barna sinna þar sem nú stendur yfir íbúakosning um aðal- og deiliskipulagstillögur vegna mölunarverksmiðju og hafnar í Keflavík við Þorlákshöfn. Nemendur gerðu sér vel grein fyrir því að til að bær haldist í byggð þarf atvinnu og því jákvætt að nú þegar er til staðar fjölbreyttur iðnaður í bænum. Spurningunum sem er ósvarað eftir að námskeiðinu lauk er hvernig bær verður Þorlákshöfn ef af fyrirætlaðri efnistöku verður? Hvernig verður umhorfs þegar henni er lokið og hver verða áhrif hennar á mismunandi vistkerfi? Hér eru augsýnilega miklir hagsmunir í húfi og ekki bara fyrir íbúa Þorlákshafnar. Hver hagnast og á kostnað hvers? Í háskólanámi eru nemendur hvattir til gagnrýninnar hugsunar og að forðast skammtímahugsun. Slíkur hugsunarháttur er nauðsynlegur þegar taka á ákvörðun sem hefur áhrif á næstu kynslóðir. Þá getur hjálpað að horfa til fortíðar um leið og litið er til framtíðar og samfélagsins alls. Höfundur er arkitekt og stundakennari við arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands.
Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar
Skoðun Gaza sveltur til dauða - Tími bréfaskrifta er löngu liðinn Magnús Magnússon,Hjálmtýr Heiðdal skrifar
Skoðun Fái einstaklingar sem eru hættulegir sjálfum sér ekki viðeigandi búsetuúrræði blasir við mikill harmleikur Elínborg Björnsdóttir skrifar
Skoðun Sveitarfélög gegna lykilhlutverki í vistvænni mannvirkjagerð Guðrún Lilja Kristinsdóttir,Bergþóra Góa Kvaran skrifar
Skoðun Hjúkrunarheimili eða heimaþjónusta? –horfa verður á heildarmyndina Halldór S. Guðmundsson,Sigurveig H. Sigurðardóttir,Sirrý Sif Sigurlaugardóttir skrifar
Skoðun Nú er nóg komið af aðdróttunum og afvegaleiðingum körfuboltaþjálfarans Viðar Halldórsson skrifar