Takmarkanir á fjárfestingum útlendinga verða vandamál

Þótt kafli um sjávarútveg hafi ekki verið opnaður í aðildarviðræðum Íslands við ESB hafa vísbendingar borist frá nokkrum aðildarríkjum að þau séu mótfallin takmörkunum á fjárfestingu útlendinga í sjávarútvegi hér á landi, en samkvæmt undanþágu sem Ísland hefur frá EES-samningnum geta útlendingar aldrei eignast ráðandi hlut í sjávarútvegsfyrirtækjum á Íslandi því þeir mega ekki eiga meira en 49 prósent.

Þetta segir Giorgio Gallizioli, lögfræðingur og sérfræðingur í regluverki sjávarútvegsins hjá ESB. Um er að ræða undanþágu frá grundvallarreglunni um frjálst flæði fjármagns, eina af fjórum grunnstoðum EES-samningsins (fjórfrelsið).

Afstaða aðildarríkja könnuð fyrirfram með diplómatískum leiðum

Eins og greint hefur verið frá er stefnt að því að kafli um sjávarútveg verði opnaður síðar á þessu ári. Þótt aðildarviðræður um sjávarútvegsmál séu ekki hafnar hafa sérfræðingar á vegum samninganefndar Íslands að undanförnu kannað hug aðildarríkja til sérlausna fyrir Ísland í sjávarútvegsmálum með diplómatískum leiðum. Samkvæmt upplýsingum fréttastofu hefur það í mörgum tilvikum komið íslenskum embættismönnum á óvart hvað fulltrúar sumra aðildarríkjanna vita lítið um sjávarútveg og í mörgum tilvikum eru Íslendingar í þeirri stöðu að fræða fulltrúa ESB-ríkja um regluverkið utan um sameiginlega fiskveiðistefnu sambandsins (e. Common Fisheries Policy, CFP).

Skýringin liggur ef til vill í því að sjávarútvegur er ekki stór málaflokkur í ESB og ef Ísland færi þar inn yrði það lang sérhæfðasta landið í sambandinu á þessu sviði með einn best rekna fiskveiðiflotann. Til að undirstrika smæð sjávarútvegs í ESB má nefna að sjávarútvegsmál undir forystu Maríu Damanaki er með eitt fámennasta starfsliðið í framkvæmdastjórninni, á fimmta hundrað starfsmenn meðan heildarfjöldi starfsmanna framkvæmdastjórnarinnar og undirstofnana hennar er 38.000.

Það liggur svo í hlutarins eðli að ríki sem eiga ekki landamæri við sjó hafa litla eða enga skoðun á sjávarútvegi yfirleitt. Um risavaxið hagsmunamál er hins vegar að ræða fyrir Ísland en samkvæmt heimildum fréttastofu er unnið eftir þeirri stefnu í samninganefnd Íslands að samningsmarkmiðin sem lögð verði fram síðar á þessu ári verði afar „djörf" sem þýðir að samninganefndin ætlar að hvergi að víkja þegar íslenskir hagsmunir eru annars vegar. Þessar fréttir eru ef til vill hollt veganesti fyrir þá sem óttuðust að Ísland myndi hreinlega „stimpla sig inn." Sérlausnir eru raunhæfar og það sem styrkir þetta er þjóðhagslegt mikilvægi sjávarútvegsins og umfang hans í íslensku atvinnulífi.

Hvenær lýkur endurskoðun CFP hjá ESB?

Sameiginleg fiskveiðistefna Evrópusambandsins hefur verið til endurskoðunar undanfarin ár. Eins og komið hefur fram í máli Maríu Damanaki, sjávarútvegsstjóra ESB, hefur staðið til að innleiða stefnu sem er svipuð íslenska kerfinu, þ.e módel sem grundvallast á framseljanlegum nýtingarrétti, eða aflaheimildum. „Við áttum að innleiða nýja stefnu í desember næstkomandi, en það lítur út fyrir að það náist ekki," segir Giorgio Gallizioli. Hann segir að það sé ekkert tímamark eða lagaleg skuldbinding um að ljúka þessari endurskoðun innan ákveðins tíma.

Gallizioli segir að útlit sé fyrir að þetta takist á árinu 2014. Ekki sé útilokað að tvær nýjar reglugerðir varðandi sjávarútveg líti þá dagsins ljós sem muni hafa miklar breytingar í för með sér á stefnunni.

„Við erum ekki að flýta okkur. Ísland mun ekki ganga inn fyrr en eftir árið 2014 ef allt gengur vel," segir Gallizioli. Hann segir að ef ESB innleiði stefnu í sjávarúvegi þar sem framseljanlegar aflaheimildir eru í forgrunni þá verði auðveldara að laga íslenska löggjöf að stefnu sambandsins.

Hugsanlega þarf að endursemja ef menn breyta kerfinu

Hvaða áhrif munu breytingar á CFP hafa á aðildarviðræður Íslands í kafla um sjávarútveg, sem stefnt er að opna síðar á þessu ári? „Það er mögulegt að þegar við erum í þeirri stöðu að Ísland hefur ekki undirritað sáttmálann þá getur verið að við þurfum að endursemja um sjávarútveg, ef það verða miklar breytingar í millitíðinni." Það er grundvallarregla að ríki í aðildarviðræðum semja á grundvelli gildandi reglna og vangaveltur um framtíðina hafa því takmörkuð áhrif á samningaviðræðurnar í þessu tilliti.

Gallizioli segir hins vegar að það velti á því hvaða breytingar verði gerðar á kerfi ESB hvernig viðræður um þennan málaflokk muni ganga.

„Ef íslenska kerfið er haft í huga og ESB innleiðir kerfi með framseljanlegum aflaheimildum, þá verður auðvelt að aðlaga og semja um þetta," segir hann.

Sjávarútvegur er ekki stórt hagsmunamál fyrir mörg ESB-ríki, þ.e málaflokkurinn er mjög smár innan sambandsins í samanburði við marga aðra, eins og áður segir. Ef semja á um sérlausnir frá sameiginlegri stefnu ESB í sjávarútvegi þá þurfa öll aðildarríkin í sambandinu að samþykkja að slík undanþága verði veitt. Þótt Ísland yrði fámennasta ríkið í ESB yrði landið mesta fiskveiðiþjóðin í sambandinu ef það færi þangað inn vegna umfangs sjávarútvegs sem grunnatvinnuvegs á Íslandi og mikillar hlutdeildar atvinnugreinarinnar í landsframleiðslunni.

Færa þarf rök fyrir sérlausnum og öll ríki þurfa að samþykkja þær

En eru önnur ESB-ríki að fara að beita sér með einhverjum hætti í viðræðum við Ísland um sjávarútvegsmál þegar þar að kemur? „Frá okkar bæjardyrum séð er mjög áhugavert að fá Ísland inn því það myndi skipta mjög miklu máli. Sá sem færi með sjávarútvegsmál í framkvæmdastjórninni yrði hins vegar sennilega ekki Íslendingur. Ekkert aðildarríki er á móti því að Íslandi fari inn. Ísland tilheyrir Evrópu og er í fullum rétti. (…) Norðurslóðir skipta sambandið mjög miklu máli. Það eru grundvallar erfiðleikar sem fylgja því að fara inn. Þið eruð með reglu sem takmarkar fjárfestingar útlendinga í sjávarútvegi, mörg ríki eru á móti þessu. Þið eruð að ganga í ESB, en ekki öfugt og þið þurfið að samþykkja okkar reglur, án þess að ég vilji virka hrokafullur. (…) Við getum ekki breytt sáttmálanum en það sem við getum gert er að samþykkja undanþágur eða sérstakar reglur í ákveðinn tíma, aðlögunartíma," segir Gallizioli.

Orð hans um formennsku í málaflokki sjávarútvegs ríma við afstöðu Paul Ivan, sérfræðings hjá CEPS (Center for European Policy Studies) sem segir að mjög ólíklegt sé að Ísland fái formennsku í sjávarútvegsmálum í ESB. CEPS er elsta og stærsta hugveitan (e. think tank) í Brussel.

„Venjulega myndu menn ekki tilnefna fulltrúa frá landi sem hefur mestra hagsmuna að gæta í tilteknum málaflokki. Til dæmis, ef við nefnum landbúnað sem dæmi, Frakkar hafa mikilla hagsmuna að gæta þar. Það væri ekki heppilegt að tilnefna franskan fulltrúa yfir þeim málaflokki," segir Ivan. Hann segir að slíkur fulltrúi yrði berskjaldaður fyrir mikilli gagnrýni og það myndi ýta undir tortryggni. „Það væri ekki pólitískt heppilegt."

Mikil óvissa um afstöðu annarra ríkja

Einfalda útgáfan af svarinu við spurningunni um afstöðu annarra ríkja, sem nefnd var hér framar, er í raun að það er ekkert skýrt eða einfalt svar við þessu, því ekki er búið að móta samningsmarkmið í sjávarútvegi. Gallizioli tók fram færa þyrfti sterk rök fyrir undanþágum frá gildandi reglum Evrópusambandsins ef óska ætti eftir þeim. Það sama gilti um sérlausnir. Aðspurður um afstöðu Íslands í makríldeilunni við Noreg og Evrópusambandið sagði Gallizioli að hún myndi engin áhrif hafa á aðildarviðræðurnar. Með öðrum orðum, ESB mun ekki nota afstöðu Íslands í makríldeilunni sem einhvers konar samningavopn (e. bargaining tool) í aðildarviðræðum um sjávarútveg. Hvort þetta sé rétt eða ekki verður tíminn að leiða í ljós. thorbjorn@stod2.is