Hver er sinnar gæfu smiður – eða hvað? Auður Alfa Ólafsdóttir skrifar 30. ágúst 2016 09:00 Öll höfum við einhvern tímann lent í því að vera heppin og óheppin. Við skrifum það strax á heppni ef einhver vinnur í lottói en á sama tíma skrifum við það á óheppni þegar einhver lendir í bílslysi. Við erum heppin eða óheppin með veður í útilegunni og eins erum við heppin eða óheppin með nágranna. Heppni virðist þó síður koma upp í huga okkar í tengslum við annars konar atburðarrásir í lífi okkar. Þannig skrifum við það ekki á heppni þegar fólk á velgengni að fagna í starfi og eða þegar við erum ráðin í draumastarfið eða fáum stöðuhækkun. Þessi hugrenningatengsl virka einnig í hina áttina en þá á ég við að við kennum frekar framtaksleysi, áhugaleysi, skorti á hæfileikum og leti um þegar fólki gengur miður vel í lífinu en óheppni. Þetta er þó mikill misskilningur en tilviljanir, heppni og óheppni hafa mun meiri áhrif á atburðarrásina í lífi okkar en við gerum okkur grein fyrir. Að sjálfsögðu er líklegra að okkur muni ganga vel í lífinu ef við sýnum dugnað og eljusemi og að sama skapi ólíklegra ef við leggjum ekkert á okkur og bíðum bara eftir að hlutirnir gerist af sjálfu sér. Hinsvegar komumst við ekkert áfram ef við erum ekki líka svolítið heppin og eins getur óheppni aftrað okkur frá því að komast áfram þrátt fyrir að við séum dugleg og atorkusöm. Þannig geta latir og framtakslausir einstaklingar verið gríðarlega heppnir og komist áfram á tiltölulega auðveldan hátt án þess að þurfa að leggja mikið á sig sjálfir. Á sama hátt geta harðduglegir og hæfileikaríkir einstaklingar verið mjög óheppnir í lífinu og lent í meiri áföllum en aðrir sem kemur í veg fyrir að þeir nái árangri. Við á Íslandi erum heppin að hafa fæðst í landi sem er í dag eitt það auðugasta og öruggasta í heimi og þar sem vestræn gildi um mannréttindi og frelsi eru í hávegum höfð. Það er ekki okkur að þakka heldur erum við heppin. Þau okkar sem fæddust inn í vel stæðar fjölskyldur sem gátu stutt okkur til dáða eigum það líka heppninni að þakka en ekki okkar eigin framlagi. Þau okkar sem áttum foreldra sem sýndu okkur hlýju og gáfu okkur nærandi og gott uppeldi í veganesti út í lífið erum heppin. Það var ekki okkur að þakka heldur vorum við heppin. Þau okkar sem ólumst upp við bág kjör, slæmar heimilsaðstæður og/eða vanrækslu voru óheppin. Það var ekki okkur að kenna heldur vorum við óheppin. Þau okkar sem höfðum styrk í okkur, stuðning frá vinum og vandamönnum eða stuðning samfélagsins til að takast á við erfiðleikana erum heppin. Sum okkar voru ekki eins heppin. Eins hefur heppni og það að vera á réttum stað á réttum tíma oft áhrif á hvaða vinnu við endum í eða hvaða fólki við kynnumst og endum í sambandi með. Það þýðir ekki að allt velti á heppninni einni saman en með því að sækja um vinnur, fara á ráðstefnur og mynda tengslanet er maður útsettari fyrir því að verða heppinn og að sama skapi er líklegra að við verðum heppin og finnum lífsförunautinn ef við förum út á lífið en ef við sitjum heima, einfaldlega af því að þá hittirðu fleiri. Þrátt fyrir hversu augljóst þetta virðist eru ekki allir sem átta sig á hlutdeild heppninnar í framvindu lífsins og að framvinda lífsins er blanda af okkar eigin gjörðum og tilviljunum. Í raun sýna rannsóknir fram á að þeir sem eru hvað heppnastir í lífinu og njóta mestrar velgengni eru ólíklegri en aðrir til þess að tileinka heppni hluta af velgengni sinni. Þannig er ríkt fólk sem hefur náð miklum árangri mun líklegra en fólk í lægri þjóðfélagsstigum til þess að rekja velgengni sína til sinnar eigin vinnusemi og hæfileika og gefa ekki gaum að öðrum áhrifaþáttum eins og heppni og tilviljunum. Það er einkar óheppilegt vegna þess að það hefur þau áhrif að viðkomandi er einnig ólíklegri til þess að sýna af sér gjafmildi og nýta lánsemi sína til góðra verka en aðrir. Þarna gæti verið komin útskýring fyrir því af hverju þeir sem eru efnaðri eru oft nískari en þeir sem hafa meira á milli handanna. Þetta útskýrir að minnsta kosti tilhneigingu auðmanna að verja auð sinn með kjafti og klóm með því að reyna allt sem þeir geta til að lágmarka það sem þeir greiða í skatt. Þetta styðja rannsóknir og er ríkasta eitt prósent Bandaríkjamanna til að mynda mun líklegra en afgangurinn af þjóðinni til að reyna að komast hjá sköttum, reglugerðum og að reyna að takmarka útgjöld ríkisins sem mest. Ég veit ekki með ykkur en mér finnst þetta hljóma ansi kunnuglega. Það skrítna er að þetta eru sömu aðilarnir og hafa grætt hvað mest á að hafa alist uppí vernduðu umhverfi með sterkum innviðum sem hefur gefið þeim tækifæri til að komast á þann stað sem þeir eru í dag. Niðurstaðan er þessi: Sum okkar eiga það til að ofmeta eigin þátt í velgengni okkar og vanmeta hlutdeild heppninnar og þeir sem eru ríkari og hafa notið meiri velgengni í lífinu eru líklegri til þess en aðrir. Ekki vegna þess að þeir eru gráðugir eða uppfullir af illsku heldur af því að hegðun mannsins mótast af vitsmuna- og atferlisskekkjum sem gera m.a. það að verkum að við tökum frekar eftir því þegar á móti blæs en þegar vel gengur. Ljósi punkturinn í þessu öllu er sá rannsóknir sýna fram á að þegar við erum hvött til þess að koma auga á með hvaða hætti heppnin hefur hjálpað okkur til að komast áfram og við viðurkennum hlutdeild heppninnar í velgengni okkar, gerir það okkur örlátari og gjafmildari. Málshátturinn „Vinnan göfgar manninn“ er ekki eintóm þvæla þar sem vinnusemi er oftast (ekki alveg alltaf) einn af þeim þáttum sem sker úr um hvernig fólki gengur í lífinu. Ég þykist hinsvegar vera búin að færa ágætis rök fyrir því að málshátturinn „ Hver er sinnar gæfu smiður“ eigi ekki alltaf við rök að styðjast. Þessi grein er að hluta til byggð á greininni: Why Luck Matters More Than You Might Think eftir Robert H. Frank. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Hvað er eiginlega að gerast? Inga Minelgaite Skoðun Nöturlegt ævikvöld Elín Hirst Skoðun Ókostir forsetaframbjóðandans Katrínar Jakobsdóttur Alfreð Sturla Böðvarsson Skoðun Manstu ekki eftir mér Sævar Helgi Lárusson Skoðun Nú vandast valið Ebba Margrét Magnúsdóttir Skoðun Jarðakaup í nýjum tilgangi Halla Hrund Logadóttir Skoðun Er keisarinn ekki í neinum fötum? Hákon Gunnarsson ,Bergljót Kristinsdóttir Skoðun Borgar þú 65 prósent skatt af þínum tekjum? Guðfinnur Sigurvinsson Skoðun Hugleiðing um sáttamiðlun Ámundi Loftsson Skoðun The man who would be king Ian McDonald Skoðun Skoðun Skoðun Þessum treysti ég til þess að standa vörð um okkar hagsmuni, landið okkar og okkar mannréttindi Ólafur Tryggvi Sigmarsson skrifar Skoðun Stærsta loftslagsráðstefna í heimi Nótt Thorberg skrifar Skoðun Er keisarinn ekki í neinum fötum? Hákon Gunnarsson ,Bergljót Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hugleiðing um sáttamiðlun Ámundi Loftsson skrifar Skoðun Nöturlegt ævikvöld Elín Hirst skrifar Skoðun Hvað er eiginlega að gerast? Inga Minelgaite skrifar Skoðun Manstu ekki eftir mér Sævar Helgi Lárusson skrifar Skoðun Nú vandast valið Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun The man who would be king Ian McDonald skrifar Skoðun Umhverfisávinningur þess að þrifta Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Ókostir forsetaframbjóðandans Katrínar Jakobsdóttur Alfreð Sturla Böðvarsson skrifar Skoðun Eru orkumálin að fara úr böndunum? Jónas Guðmundsson skrifar Skoðun Skipulagsmál og uppbygging í Árborg Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Ég kýs… Gísli Ásgeirsson skrifar Skoðun Forsetaframboð í Fellini stíl Stefán Ólafsson skrifar Skoðun Borgar þú 65 prósent skatt af þínum tekjum? Guðfinnur Sigurvinsson skrifar Skoðun Brúarsmið á Bessastaði Jóhanna Vigdís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Nú getum við brotið blað Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Við þurfum loftslagsaðgerðir, ekki grænþvott Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Af hverju bara hálft skref áfram? Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Baldur í þágu mannúðar og samfélags Anna María Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Hvar er Reykjavegur? Ari Trausti Guðmundsson skrifar Skoðun Af auðvaldsmönnum og undirlægjuhætti Ester Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Hafðu áhrif á líf barna Ída Björg Unnarsdóttir skrifar Skoðun Stórbætum samgöngur Logi Einarsson skrifar Skoðun Norska veiðistöðin Friðrik Erlingsson skrifar Skoðun Köllum það réttu nafni: Fordóma Derek Terell Allen skrifar Skoðun Ótrúverðugt plan að annars góðum markmiðum Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Formleg uppgjöf Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Örlætisgerningur Vilhjálmur H. Vilhjálmsson skrifar Sjá meira
Öll höfum við einhvern tímann lent í því að vera heppin og óheppin. Við skrifum það strax á heppni ef einhver vinnur í lottói en á sama tíma skrifum við það á óheppni þegar einhver lendir í bílslysi. Við erum heppin eða óheppin með veður í útilegunni og eins erum við heppin eða óheppin með nágranna. Heppni virðist þó síður koma upp í huga okkar í tengslum við annars konar atburðarrásir í lífi okkar. Þannig skrifum við það ekki á heppni þegar fólk á velgengni að fagna í starfi og eða þegar við erum ráðin í draumastarfið eða fáum stöðuhækkun. Þessi hugrenningatengsl virka einnig í hina áttina en þá á ég við að við kennum frekar framtaksleysi, áhugaleysi, skorti á hæfileikum og leti um þegar fólki gengur miður vel í lífinu en óheppni. Þetta er þó mikill misskilningur en tilviljanir, heppni og óheppni hafa mun meiri áhrif á atburðarrásina í lífi okkar en við gerum okkur grein fyrir. Að sjálfsögðu er líklegra að okkur muni ganga vel í lífinu ef við sýnum dugnað og eljusemi og að sama skapi ólíklegra ef við leggjum ekkert á okkur og bíðum bara eftir að hlutirnir gerist af sjálfu sér. Hinsvegar komumst við ekkert áfram ef við erum ekki líka svolítið heppin og eins getur óheppni aftrað okkur frá því að komast áfram þrátt fyrir að við séum dugleg og atorkusöm. Þannig geta latir og framtakslausir einstaklingar verið gríðarlega heppnir og komist áfram á tiltölulega auðveldan hátt án þess að þurfa að leggja mikið á sig sjálfir. Á sama hátt geta harðduglegir og hæfileikaríkir einstaklingar verið mjög óheppnir í lífinu og lent í meiri áföllum en aðrir sem kemur í veg fyrir að þeir nái árangri. Við á Íslandi erum heppin að hafa fæðst í landi sem er í dag eitt það auðugasta og öruggasta í heimi og þar sem vestræn gildi um mannréttindi og frelsi eru í hávegum höfð. Það er ekki okkur að þakka heldur erum við heppin. Þau okkar sem fæddust inn í vel stæðar fjölskyldur sem gátu stutt okkur til dáða eigum það líka heppninni að þakka en ekki okkar eigin framlagi. Þau okkar sem áttum foreldra sem sýndu okkur hlýju og gáfu okkur nærandi og gott uppeldi í veganesti út í lífið erum heppin. Það var ekki okkur að þakka heldur vorum við heppin. Þau okkar sem ólumst upp við bág kjör, slæmar heimilsaðstæður og/eða vanrækslu voru óheppin. Það var ekki okkur að kenna heldur vorum við óheppin. Þau okkar sem höfðum styrk í okkur, stuðning frá vinum og vandamönnum eða stuðning samfélagsins til að takast á við erfiðleikana erum heppin. Sum okkar voru ekki eins heppin. Eins hefur heppni og það að vera á réttum stað á réttum tíma oft áhrif á hvaða vinnu við endum í eða hvaða fólki við kynnumst og endum í sambandi með. Það þýðir ekki að allt velti á heppninni einni saman en með því að sækja um vinnur, fara á ráðstefnur og mynda tengslanet er maður útsettari fyrir því að verða heppinn og að sama skapi er líklegra að við verðum heppin og finnum lífsförunautinn ef við förum út á lífið en ef við sitjum heima, einfaldlega af því að þá hittirðu fleiri. Þrátt fyrir hversu augljóst þetta virðist eru ekki allir sem átta sig á hlutdeild heppninnar í framvindu lífsins og að framvinda lífsins er blanda af okkar eigin gjörðum og tilviljunum. Í raun sýna rannsóknir fram á að þeir sem eru hvað heppnastir í lífinu og njóta mestrar velgengni eru ólíklegri en aðrir til þess að tileinka heppni hluta af velgengni sinni. Þannig er ríkt fólk sem hefur náð miklum árangri mun líklegra en fólk í lægri þjóðfélagsstigum til þess að rekja velgengni sína til sinnar eigin vinnusemi og hæfileika og gefa ekki gaum að öðrum áhrifaþáttum eins og heppni og tilviljunum. Það er einkar óheppilegt vegna þess að það hefur þau áhrif að viðkomandi er einnig ólíklegri til þess að sýna af sér gjafmildi og nýta lánsemi sína til góðra verka en aðrir. Þarna gæti verið komin útskýring fyrir því af hverju þeir sem eru efnaðri eru oft nískari en þeir sem hafa meira á milli handanna. Þetta útskýrir að minnsta kosti tilhneigingu auðmanna að verja auð sinn með kjafti og klóm með því að reyna allt sem þeir geta til að lágmarka það sem þeir greiða í skatt. Þetta styðja rannsóknir og er ríkasta eitt prósent Bandaríkjamanna til að mynda mun líklegra en afgangurinn af þjóðinni til að reyna að komast hjá sköttum, reglugerðum og að reyna að takmarka útgjöld ríkisins sem mest. Ég veit ekki með ykkur en mér finnst þetta hljóma ansi kunnuglega. Það skrítna er að þetta eru sömu aðilarnir og hafa grætt hvað mest á að hafa alist uppí vernduðu umhverfi með sterkum innviðum sem hefur gefið þeim tækifæri til að komast á þann stað sem þeir eru í dag. Niðurstaðan er þessi: Sum okkar eiga það til að ofmeta eigin þátt í velgengni okkar og vanmeta hlutdeild heppninnar og þeir sem eru ríkari og hafa notið meiri velgengni í lífinu eru líklegri til þess en aðrir. Ekki vegna þess að þeir eru gráðugir eða uppfullir af illsku heldur af því að hegðun mannsins mótast af vitsmuna- og atferlisskekkjum sem gera m.a. það að verkum að við tökum frekar eftir því þegar á móti blæs en þegar vel gengur. Ljósi punkturinn í þessu öllu er sá rannsóknir sýna fram á að þegar við erum hvött til þess að koma auga á með hvaða hætti heppnin hefur hjálpað okkur til að komast áfram og við viðurkennum hlutdeild heppninnar í velgengni okkar, gerir það okkur örlátari og gjafmildari. Málshátturinn „Vinnan göfgar manninn“ er ekki eintóm þvæla þar sem vinnusemi er oftast (ekki alveg alltaf) einn af þeim þáttum sem sker úr um hvernig fólki gengur í lífinu. Ég þykist hinsvegar vera búin að færa ágætis rök fyrir því að málshátturinn „ Hver er sinnar gæfu smiður“ eigi ekki alltaf við rök að styðjast. Þessi grein er að hluta til byggð á greininni: Why Luck Matters More Than You Might Think eftir Robert H. Frank.
Skoðun Þessum treysti ég til þess að standa vörð um okkar hagsmuni, landið okkar og okkar mannréttindi Ólafur Tryggvi Sigmarsson skrifar