Rugluðust Íslendingar á orðunum sæng og dýna? sunna karen sigurþórsdóttir skrifar 26. nóvember 2015 13:24 Guðrún Kvaran skoðar málið ofan í kjölinn. vísir/getty Notkun á orðinu „sæng“ hefur breyst töluvert í gegnum árin, samkvæmt nýrri grein Guðrúnar Kvaran, prófessors í íslensku. Hún var spurð að því á Vísindavefnum hvort Íslendingar hefðu mögulega ruglast á notkun orðanna „sæng“ og „dýna“, þar sem orðin hafi aðra merkingu á dönsku. Orðin eru víða að finna í fornum ritum, en þó ekki alltaf í sömu merkingu og notuð er í dag. Eflaust velta einhverjir fyrir sér hvers vegna frændur okkar Danir nota orðin sæng og dýna (seng og dyne) í annarri merkingu en við. Þar þýðir „seng“ rúm og „dyne“ sæng. Guðrún skoðaði málið ofan í kjölinn í grein sinni á Vísindavefnum. Þar segir að orðið sæng hafi í fornum ritum oftast verið notað í merkingunni „rúm eða hvílu.“ Guðrún vísar meðal annars í orðabók Johans Fritzners (III:640):„hann kemr at einni lokrekkju, þar brann ljós á kertastiku; Þ. sér, at kona liggr í sænginni.var Skjaldvöru fylgt til þeirrar skemmu ok sængr, sem Sigurðr bóndi hennar svaf í. sængin var svá há, sú er þau skyldu sofa í, at jarlinn féll niðr öðrum megin sængrinnar.“ Þegar litið sé í Ritmálssafn Orðabókar Háskólans sé elsta dæmið um sæng frá 1549. Þar sé greinilega átt við rúm:„Item skáli með grenivið, fjórar sængur hvoru megin með rúmstokkum, bríkum og skörum.“ Þá sé sömu sögu að segja úr Nýja testamentisþýðingu Odds Gottskálkssonar, sem gefin var út 1540, fyrst íslenskra bóka á prenti:„lietu suo sængina nidr siga sem hin siuke la i.“ Breyting varð á orðanotkuninni á fyrri hluta 18.aldar. Guðrún fann dæmi frá 1714 þar sem talað var um yfirsæng, sem hafi þar verið notað í sömu merkingu og sæng í dag. Sömuleiðis sé orðið undirdýna notað um það sem kallað er dýna í nútímamáli. „Orðið dýna kemur fyrir í fornu máli og er skýrt svo hjá Fritzner ( I:276): 'overstrø, fylde med Dun',“ skrifar Guðrún. Þá vísar hún í ýmis föst orðasambönd sem sýna að sæng merkti rúm, til dæmis að „ganga í eina sæng með e-m“, „ganga í hjónaband“ og „leggjast á sæng“. Sæng í nútímamáli sé því líklega stytting úr yfirsæng.Grein Guðrúnar Kvaran má lesa í heild hér. Mest lesið Hundrað milljarða fjárfesting í uppnámi Innlent Beðnir um að senda börnin sín með net vegna flugnafaraldurs Innlent Bréf Eggerts kom flatt upp á bæjarstjórnarmenn Innlent Forsætisráðherra Slóvakíu í lífshættu eftir skotárás Erlent Halla þótti standa sig best Innlent Forsetavaktin 2024: Hver verður sjöundi forseti lýðveldisins? Innlent „Köld vatnsgusa“ framan í skólasamfélagið í Laugardal Innlent Gjörbreytt bílpróf en segja hvergi slegið af kröfum Innlent Hæstiréttur segir tíma í flugvél vera vinnutíma Innlent „Nú verður þú bara að spyrja Bjarna“ Innlent Fleiri fréttir Mikill meirihluti hlynntur dánaraðstoð Umferðarslys vegna símanotkunar, banatilræði að forsætisráðherra og mýflugnafaraldur Fátt ef nokkuð stöðvar eldislaxinn Segir seinlæti First Water stórfurðulegt Hæstiréttur segir tíma í flugvél vera vinnutíma Vill ræða brottvísun til Nígeríu í nefnd: „Skelfileg ásýnd á þessu máli“ Gjörbreytt bílpróf en segja hvergi slegið af kröfum Fagna framfaraskrefi ráðherra en vilja afnema tilvísanakerfið Þórdís í sendinefnd til Georgíu vegna umdeildra laga Maðurinn fannst heill á húfi Hundaskítur fyrir utan kosningamiðstöð Baldurs vekur spurningar Skilur uppnám skólasamfélagsins í Laugardal en horfa þurfi á staðreyndir Bréf Eggerts kom flatt upp á bæjarstjórnarmenn Flugvél Icelandair þurfti að snúa við Píratar hafa áhyggjur af skorti á eftirliti með lögreglu Úr 256 pakkningum á mánuði upp í sex þúsund Útlendingalög, tilvísanir og skólabygging í Laugardal Fólk setji símana á akstursstillingu til að koma í veg fyrir slys Hundrað milljarða fjárfesting í uppnámi Beðnir um að senda börnin sín með net vegna flugnafaraldurs „Nú verður þú bara að spyrja Bjarna“ Halla þótti standa sig best Ísland hástökkvari á Regnbogakortinu Stefni í endurtekningu á síðasta vori Nýir fatasöfnunargámar á leið til landsins Forsetaframbjóðendur mæta í kappræður á Stöð 2 og Vísi Munu lappa upp á vatnspóstinn í Aðalstræti 300 kröfur um húsleit og 294 um símahlustun síðustu fimm ár Tvö innbrot á heimili og líkamsárás með kylfu og piparúða Vann fimmtíu milljónir króna Sjá meira
Notkun á orðinu „sæng“ hefur breyst töluvert í gegnum árin, samkvæmt nýrri grein Guðrúnar Kvaran, prófessors í íslensku. Hún var spurð að því á Vísindavefnum hvort Íslendingar hefðu mögulega ruglast á notkun orðanna „sæng“ og „dýna“, þar sem orðin hafi aðra merkingu á dönsku. Orðin eru víða að finna í fornum ritum, en þó ekki alltaf í sömu merkingu og notuð er í dag. Eflaust velta einhverjir fyrir sér hvers vegna frændur okkar Danir nota orðin sæng og dýna (seng og dyne) í annarri merkingu en við. Þar þýðir „seng“ rúm og „dyne“ sæng. Guðrún skoðaði málið ofan í kjölinn í grein sinni á Vísindavefnum. Þar segir að orðið sæng hafi í fornum ritum oftast verið notað í merkingunni „rúm eða hvílu.“ Guðrún vísar meðal annars í orðabók Johans Fritzners (III:640):„hann kemr at einni lokrekkju, þar brann ljós á kertastiku; Þ. sér, at kona liggr í sænginni.var Skjaldvöru fylgt til þeirrar skemmu ok sængr, sem Sigurðr bóndi hennar svaf í. sængin var svá há, sú er þau skyldu sofa í, at jarlinn féll niðr öðrum megin sængrinnar.“ Þegar litið sé í Ritmálssafn Orðabókar Háskólans sé elsta dæmið um sæng frá 1549. Þar sé greinilega átt við rúm:„Item skáli með grenivið, fjórar sængur hvoru megin með rúmstokkum, bríkum og skörum.“ Þá sé sömu sögu að segja úr Nýja testamentisþýðingu Odds Gottskálkssonar, sem gefin var út 1540, fyrst íslenskra bóka á prenti:„lietu suo sængina nidr siga sem hin siuke la i.“ Breyting varð á orðanotkuninni á fyrri hluta 18.aldar. Guðrún fann dæmi frá 1714 þar sem talað var um yfirsæng, sem hafi þar verið notað í sömu merkingu og sæng í dag. Sömuleiðis sé orðið undirdýna notað um það sem kallað er dýna í nútímamáli. „Orðið dýna kemur fyrir í fornu máli og er skýrt svo hjá Fritzner ( I:276): 'overstrø, fylde med Dun',“ skrifar Guðrún. Þá vísar hún í ýmis föst orðasambönd sem sýna að sæng merkti rúm, til dæmis að „ganga í eina sæng með e-m“, „ganga í hjónaband“ og „leggjast á sæng“. Sæng í nútímamáli sé því líklega stytting úr yfirsæng.Grein Guðrúnar Kvaran má lesa í heild hér.
Mest lesið Hundrað milljarða fjárfesting í uppnámi Innlent Beðnir um að senda börnin sín með net vegna flugnafaraldurs Innlent Bréf Eggerts kom flatt upp á bæjarstjórnarmenn Innlent Forsætisráðherra Slóvakíu í lífshættu eftir skotárás Erlent Halla þótti standa sig best Innlent Forsetavaktin 2024: Hver verður sjöundi forseti lýðveldisins? Innlent „Köld vatnsgusa“ framan í skólasamfélagið í Laugardal Innlent Gjörbreytt bílpróf en segja hvergi slegið af kröfum Innlent Hæstiréttur segir tíma í flugvél vera vinnutíma Innlent „Nú verður þú bara að spyrja Bjarna“ Innlent Fleiri fréttir Mikill meirihluti hlynntur dánaraðstoð Umferðarslys vegna símanotkunar, banatilræði að forsætisráðherra og mýflugnafaraldur Fátt ef nokkuð stöðvar eldislaxinn Segir seinlæti First Water stórfurðulegt Hæstiréttur segir tíma í flugvél vera vinnutíma Vill ræða brottvísun til Nígeríu í nefnd: „Skelfileg ásýnd á þessu máli“ Gjörbreytt bílpróf en segja hvergi slegið af kröfum Fagna framfaraskrefi ráðherra en vilja afnema tilvísanakerfið Þórdís í sendinefnd til Georgíu vegna umdeildra laga Maðurinn fannst heill á húfi Hundaskítur fyrir utan kosningamiðstöð Baldurs vekur spurningar Skilur uppnám skólasamfélagsins í Laugardal en horfa þurfi á staðreyndir Bréf Eggerts kom flatt upp á bæjarstjórnarmenn Flugvél Icelandair þurfti að snúa við Píratar hafa áhyggjur af skorti á eftirliti með lögreglu Úr 256 pakkningum á mánuði upp í sex þúsund Útlendingalög, tilvísanir og skólabygging í Laugardal Fólk setji símana á akstursstillingu til að koma í veg fyrir slys Hundrað milljarða fjárfesting í uppnámi Beðnir um að senda börnin sín með net vegna flugnafaraldurs „Nú verður þú bara að spyrja Bjarna“ Halla þótti standa sig best Ísland hástökkvari á Regnbogakortinu Stefni í endurtekningu á síðasta vori Nýir fatasöfnunargámar á leið til landsins Forsetaframbjóðendur mæta í kappræður á Stöð 2 og Vísi Munu lappa upp á vatnspóstinn í Aðalstræti 300 kröfur um húsleit og 294 um símahlustun síðustu fimm ár Tvö innbrot á heimili og líkamsárás með kylfu og piparúða Vann fimmtíu milljónir króna Sjá meira