Þrándur og ég.

Vinur minn og kollegi Þrándur Thoroddsen kvaddi þennan heim fyrr í þessum mánuði. Hann var einn af frumkvöðlum íslenskrar kvikmyndagerðar og einn sá allra fyrsti hér heima með diplóma upp á slíkt eftir nám sitt við hinn virta kvikmyndaháskóla í Lodz í Póllandi, þar sem hann lauk námi um miðjan sjötta áratuginn. Þrátt fyrir að hafa boðist vinna í hinu rótgróna kvikmyndasamfélagi þar ytra kaus Þrándur að koma heim að námi loknu. Heim til lands sem var svo gott sem eyðimörk í kvikmyndalegum skilningi, og kannski ekki eingöngu þeim einum. Þetta var í árdaga sjónvarpsútsendinga hér hér á landi og hóf Þrándur strax störf við RÚV. Þetta voru spennandi tímar stöðugrar gerjunar, nýrra hugmynda og ástríðu, tími þar sem starfsfólkið vakti fram á rauðar nætur eða hreinlega svaf á göngum gamla sjónvarpshússins við Laugaveg. Tími þegar ekker virtist ómögulegt, tími þegar enginn horfði á stimpilklukkuna. Hér átti að byggja upp sjónvarp, sama hvað það kostaði!

Það var ævintýri líkast að heyra þessar sögur, Ég kynntist Þrándi í kjölfar þess að ég hóf nám í þessum sama pólska skóla tæpum fjórum áratugum síða. Ég hugsaði gjarnan til þess á þurrum fyrirlestrum í skólanum, hversu gaman yrði að koma loksins heim í ástríðuna, dugnaðinn og metnaðinn. Ég hafði líka heyrt svipaðar sögur af þeim mönnum og konum sem um áratug síðar byrjuðu að búa til leiknar bíómyndir hér heima. Fólk sem lagði allt undir með hverri mynd, ekki bara mannorð sitt heldur hús sín og hýbýli. Stundum gekk það upp, stundum misstu þau allt á einu bretti. Þvílíkt ástríðufólk hugsaði ég, tvítugur maðurinn, og þrátt fyrir að hafa haft heimsfræga kennara mér til leiðsagnar þar eystra, þá voru fyrirmyndirnar ávallt hér heima. Þetta geðveika lið sem gaf skít í allt og gerði sínar myndir á sínum forsendum með það sameiginlega markmið að leiðarljósi að koma skerinu á kvikmyndakortið. Hér átti að byggja upp kvikmyndagerð, sama hvað það kostaði!

Ég var því heldur betur tilbúinn í slaginn þegar ég loks útskrifaðist, staurblankur og skuldsettur upp fyrir stromp eftir dýrt nám. Nú skildi haldið heim, nú skildi ég gera mínar myndir, sama hvað það kostaði! Með útskriftarmyndina í farteskinu og gæðastimpli frá kvikmyndahátíðinni í Cannes, þar sem hún keppti hún í fskólamyndakeppni, hringdi ég galvaskur og rígmontinn upp í RÚV og bauð þeim meistaraverkið til sölu. Ég viðurkenni að ég var ansi bláeygður í þá daga því ég hafði vonast eftir sölu sem gæti leyft mér tveggja til þriggja mánaða lifibrauð svo ég gæti hellt mér í næsta handrit. Eftir nokkura daga óþreyjufulla bið fékk ég símtal til baka. „Við erum tilbúin að kaupa myndina," sagði röddin. Ég fann hvernig brosið yfirtók andlitið. „Frábært, takk. Hvaða verð erum við að tala um?" spurði ég. „27.500. krónur," svaraði röddin. Ég skildi ekki hvað röddin var að segja og spurði aftur, en talan stóð sem fyrr. „Þetta er útlensk mynd og því borgum við samkvæmt því," sagði röddin. „Ha, já, en sko ég skrifaði hana og leikstýrði og borgaði hana sjálfur, en það er bara sko rosa lítið um íslenska leikara í Póllandi, þannig að ég varð að gera hana á pólsku." „Einmitt...," sagði röddin, „...hún er útlensk!"

Eitthvað rímaði þessi rödd nú ekki við þá ástríðu og elju sem hann Þrándur minn hafði svo oft talað um. Hér höfðu augljóslega átt sér stað annað hvort kynslóðaskipti eða hugarfarsskipti inni á þessar annars ágætu stofnum á þeim tíma sem liðið hafði. Það er skemmst frá því að segja að til að halda sjálfsvirðingunni,hafnaði ég tilboðinu. Pólska sjónvarpið sýndi aftur á móti myndina stuttu síðar, mér til mikillar ánægju.

Skömmu síðar var ég staddur á ráðstefnu í Kaupmannahöfn þar sem allir nýútskrifaðir leikstjórar Norðurlandanna höfðu tækifæri til að sýna lokaverkefni sín og kynna hugmyndir sínar fyrir frameiðendum frá sömu löndum. Þar tók sig á tal við mig danskur framleiðandi og spurði hvort ég vildi ekki gera næstu stuttmynd í Danmörku. Ég brást við hissa, enda bjóst ég nú ekki við því að útlendingar ættu mikinn sjéns í dönsku sjónvarpi, miðað við ofangreint símtal frá RÚV. En eftir tvo Tuborg, eða kannski þrjár, náði sá danski að sannfæra mig um að þar hugsuðu menn ekki í vegabréfum heldur gæðum. Ég snaraði því nýjasta stuttmyndahandritinu, sem ég hafði skrifað fyrir Ísland, yfir á dönsku og nokkrum mánuðum síðar var hún gerð. Það vildi svo skemmtilega til að upphæðin sem Dönunum fannst sjálfsagt að láta mig fá var akkúrat þúsund sinnum hærri en RÚV hafði boðið mér fyrir jafn langa mynd, eða 27,5 milljónir króna. Það skal þó tekið fram að peningarnir fóru í að gera myndina.

Ég fékk því fyrsta launatékkann minn í gamla konungsveldinu og nýtti hann óspart í að skrifa handrit að minni fyrstu mynd í fullri lengd. Danski framleiðandinn minn gekk þó lengi vel á eftir mér og bauð mér margsinnis, yfir öllum tegundum danskra bjóra, að gera hana í Danmörku. Hann lofaði miklu hærri fjármögnun og líklega betri skilyrðum til vinnslu auk þess að lofa mér töluvert hærri launatékka fyrir mig sjálfan, hærri en ég fengi nokkurtíma hérna heima. En ég sagði „Nei. Nú skal haldið heim!"

Það er ekki svo langt síðan þetta var en engu að síður hefur töluvert vatn runnið til sjávar á þeim tíma. Ég hef á þessum árum fylgst með ævintrýalegri framþróun íslenskrar kvikmyndagerðar og verið svo lánsamur að taka einhvern þátt í því ævintýri sjálfur með gerð tveggja mynda í fullri lengd. Ég hef ásamt fjölmörgum kollegum mínum ferðast heimshorna á milli þar myndir okkar stuttar og langar hafa verið sýndar í tugum landa fyrir þúsundir áhorfenda. Það má líklega reikna með að ekki líði sá dagur að íslensk heimildarmynd, stuttmynd eða leikin mynd í fullri lengd sé ekki sýnd annaðhvort á kvikmyndahátíð eða í sjónvarpi einhverstaðar á hnettinum. Þessu fylgir að sjálfsögðu gríðarleg landkynning og oft líður manni eins og sendiherra lands síns frekar en leikstjóra þegar maður svarar spurningum áhorfenda eða blaðamanna í lok sýningar á kvikmyndahátíðum. Slíkt kemur til vegna þess að fólki finnst Ísland spennandi og umræðurnar þróast oft miklu frekar út í hluti sem viðkoma landi og þjóð frekar en myndunum eða innihaldi þeirra, þó slíkt gerist að sjálfsögðu líka. Það má því segja að þessu „geðveika" liði, sem lagði allt undir, hafi, þvert á alla lógík, náð að koma skerinu á hið alþjóðlega kvikmyndakort og eiga þau þakkir okkar allra skilið fyrir það afrek.

Ég gæti auðveldlega haldið áfram og þulið upp nokkra gamla slagara um ágæti íslenskra kvikmynda og þann þjóðhagslega ávinning sem þessi iðnaður/listgrein hefur í för með sér fyrir landsmenn alla. T.d. það að hver króna sem kemur frá ríkinu margafaldast inni í þjóðfélaginu í gegnum fé frá erlendum meðframleiðendum, sölu mynda erlendis, þjónustu við erlendar kvikmyndir, auglýsingar og tónlistarmyndbönd sem tekin eru upp hér heima vegna þeirrar þekkingar sem til er orðin og það aðdráttarafl sem íslenskar myndir hafa á ferðamenn sem koma hingað, líklega í tugþúsundatali árlega, vegna þess að þeir sáu Ísland í sjónvarpinu í heimalandinu. Hver króna verður þremur eða fjórum og hverjar 100.milljónir margfaldast að sama skapi og skila sér til baka í formi tekjuskatts og virðisauka, beint í ríkiskassann. Ég gæti svosem líka skrifað heilu bálkana um afþreyingargildi eða menningarlegt gildi íslenskar kvikmynda. En ég nenni því ekki. Það er búið að margtyggja þess tuggu ofan í menntamálaráðuneytið, fjárlaganefnd og einstaka þingmenn. Þeir nenna ekki að hlusta á þau rök og því nenni ég ekki að endurtaka þau.

Ég vil frekar spyrja sjálfan mig nokkura spurninga, og kannski þá sem nenna að lesar þessar línur leiðinni, því nú er runnin upp tími þess að skilja hismið frá kjarnanum. Hvaða tilgangi þjónar kvikmyndagerð? Engum eða miklum?

Til eru þeir sem halda því fram að ríkið eigi á engan hátt að styrkja listir og menningu og þá væntanlega kvikmyndagerð líka. Þeir eru sannfærðir um að tilgangur lista sé eingöngu sá að þjóna eftirspurn. Gott og vel. Slík tilraun var gerð með íslenskar kvikmyndir frá árinu 1895, þegar Lumiére bræður fundu upp kvikmyndavélina og þar til ársins 1978, þegar Kvikmyndasjóður Íslands var stofnaður. Um árangurinn sem hlaust af þeim 80 árum má hver dæma fyrir sig.

En sé þetta málið, þá er kannski í lagi að spyrja sig hver er sé þá tilgangur menntamálaráðuneytisins, þ.e. menningarhluta þess, ef þessi hluti hennar þjónar engum tilgangi? Væri þá ekki bara skynsamlegast að leggja þann hluta niður í heild sinni og spara?

Hvað með Kvikmyndamiðstöð Íslands? Það er nú þegar búið að ákveða að skera hana niður um 35%, sem þýðir í praktík að líklega mun stór hluti þeirra fyrirtækja sem átt hafa viðskipti við hana þurrkast út á næstu misserum. Væri ekki bara betra að ganga hreint til verks og loka sjoppunni alveg? Hætta þessum hálfkveðnu vísum af hendi hins opinbera og ganga hreint til verks. Fólk sem á hagsmuna að gæta gæti þá allavega skipulagt líf sitt betur í framhaldinu.

Síðan verð ég að spyrja sjálfan mig í beinu framhaldi um tilgang RÚV-sjónvarps, sé þetta raunin? Því RÚV hefur nú, að því er virðist, ákveðið að skrúfa fyrir mest alla innlenda dagskrárgerð, auk þess sem þeir neita að borga fyrir annað íslenskt efni. Þeir eru ekki einu sinni til í að borga 27.500.krónur lengur, af þeim tæpu þremur milljörðum sem þeir hafa til ráðstöfunnar. Er hlutverki stofnunarinnar, að fréttaflutningi undaskildum, þá ekki bara lokið? Mér er nefnilega fyrirmunað að skilja hvernig RÚV ætlar að réttlæta sig sem rándýra Bónusvídeóleigu í boði hins opinbera?

Ef kvikmyndagerð þjónar aftur á móti einhverjum tilgangi og það að segja sögur í kvikmyndum, leiknu sjónvarpsefni og heimildarmyndum á sér tilverurétt og markhóp, er þá ekki rétt að tryggja að það sé gert eins vel og kostur er miðað við þær aðstæður sem uppi eru í þjóðfélaginu? Það er ekkert nema sjálfsagt og réttlátt að kvikmyndagerð verði fyrir skerðingu á tímum sem þessum og engin deilir um það. En niðurskurðurinn þarf að vera þess eðlis að innviðum greinarinnar sé ekki rústað til langrar framtíðar með tilheyrandi gjaldþrotum og fólksflótta í önnur störf eða til annarra landa.

Væri þá ekki skynsamlegt að endurskoða hlutina í hinu stóra samhengi; líta á allar hliðar málsins út frá efnahagslegum og menningarlegum sjónarhóli og skipuleggja sig út frá því? Væri þá ekki spaklegt að skoða verðandi niðurskurð að nýju, í góðu samstarfi við þá sem þekkja málið best og sjá hvort það borgi sig að éta útsæðið eða hlúa að því? Er menntamálaráðuneytinu stætt á því láta þessum spurningum ósvarað áður ákvörðunin verður endanleg?

Væri þá ekki líka tilvalið að skoða uppbyggingu RÚV uppá nýtt? Spyrja sig í hvað hátt í fimmþúsund milljónir eru að fara og er útvarpið þá talið með. Spyrja sig hvort verið sé að beina þeim í þá hluti sem RÚV ber samkvæmt lögum að gera, eða hvort verið sé að eyða þeim í óþarflega dýra og svifaseina yfirbyggingu eða óþarflega stórt eða ópraktískt húsnæði. Væri hugsanlega hægt að fá meira efni og betra efni með því að bjóða það út? Væri skynsamlegra að líta á uppbyggingu BBC, Channel 4 eða Danmarks Radio og leita sér innblásturs þar? Kannski starfsmenn RÚV, þeir sem enn muna þá tíma þegar Þrándur og fleiri gengu þar um ganga fullir af ástríðu og fórnfýsi, hafi einhverjar hugmyndir í pokahorninu sem hægt væri að notast við. Kannski væri gott að spyrja þau? Allt í þeim tilgangi að bjóða uppá bestu mögulegu dagskrá, í hæstu mögulegu gæðum sem kostur er hverju sinni, fyrir eigendur RÚV, fólkið heima í stofu.

Ég ætla að leyfa mér að lifa með þessum spurningum næstu daga og velta því fyrir mér hvaða tilgangi ég þjóna, ef einhverjum, sem kvikmyndaleikstjóri. Mér þætti vænt ef þeir sem að þessum ofangreindu hlutum koma gerðu slíkt hið sama, hver með sér sjálfum, þó ekki væri nema í einni lögbundinni kaffipásu. Finni ég hinsvegar ekki svar til að réttlæta tilvist mína mun ég leggja annað fyrir mig, nú eða hringja í gamla framleiðandann minn í Danmörku og spyrja hann. Því mér sýnist Danirnar löngu búnir vera búnir að svara þessum spurningum svo ekki verður um villst. Kannski hann hjálpi mér að finna svarið?

Þó svo að bæði Þrándur og ég og tugir annara sérmenntaðra kvikmyndagerðarmann hafi snúið heim eftir nám í þeim tilgangi að efla þennan hluta Íslenskrar menningar, þrátt fyrir möguleikann á að fara annað, þá snýst spurningin í mínum huga ekki um okkur. Hún snýst heldur ekki endilega um þær kynslóðir kvikmyndagerðarmanna sem koma til með að taka við keflinu, verði eitthvað kefli til að taka við. Því ef þetta hefur alltsaman einhvern tilgang, þá leynist hann líklega í hjarta hvers áhorfanda.

Höfundur er kvikmyndagerðarmaður.