Að horfa jafnt til sýknu og sektar

Sigríður Hjaltestedt skrifar um kynferðisbrotamál

Að undanförnu hefur þónokkuð borið á umræðu um kynferðisbrot, ekki síst eftir að út kom bókin „Á mannamáli“ eftir Þórdísi Elvu Þorvaldsdóttur. Bók hennar er afar áhugavert innlegg í umræðu um kynferðisbrot en þar færir hún hugleiðingar sínar í orð af mikilli rökfestu. Fyrir nokkru birtist grein í Fréttablaðinu um nauðganir, sem bar yfirskriftina „Hljótum að vilja vernda alla.“ Í greininni, þar sem m.a. er vitnað til Þórdísar Elvu, um atriði sem þó skipta verulegu máli þegar fjallað er um mál af þessu tagi. Tel ég því nauðsynlegt að fjalla um þátt ákæruvaldsins og meðferð nauðgunarmála í því fyrirbæri sem nefnt hefur verið „kerfið.“

Nauðgunarhugtakið

Nauðgun er sú tegund kynferðisbrota sem vekur hvað mestan óhug hjá mönnum. Það að níðast á líkama manneskju með þeim hætti stríðir gegn mannlegu eðli og ekkert réttlætir slíkan verknað. Nauðgun er því eitt af þeim brotum sem varðar lengstri tímabundinni refsingu í almennum hegningarlögum, eða allt að 16 árum.

Í 1. og 2. mgr. 194. gr. almennra hegningarlaga er nauðgun skilgreind sem samræði eða önnur kynferðismök við mann með því að beita ofbeldi, hótunum eða annars konar ólögmætri nauðung. Til ofbeldis telst svipting sjálfræðis með innilokun, lyfjum eða öðrum sambærilegum hætti. Það telst einnig nauðgun og varðar sömu refsingu að notfæra sér geðsjúkdóm eða aðra andlega fötlun manns til þess að hafa við hann samræði eða önnur kynferðismök, eða þannig er ástatt um hann að öðru leyti að hann getur ekki spornað við verknaðinum eða skilið þýðingu hans.

Nauðgunarhugtakið var rýmkað með lagabreytingu árið 2007. Greinargerð með breytingarlögunum er ítarleg. Þar er lögð rík áhersla á að í stað þess að einblína á hvort að manneskju hefði verið þröngvað til samræðis eða annarra kynferðismaka yrði litið til þess hvort að um samþykkisskort hafi verið að ræða. Sjá má af rökstuðningi í dómum sem fallið hafa eftir lagabreytinguna að þessi nýja nálgun hefur haft áhrif á sönnunarmat dómara, þ.e. mat þeirra á samþykki og viljaafstöðu brotaþola. Auk þess er hugtakið ofbeldi túlkað rúmt. Sem dæmi má nefna Hæstaréttardóma í málunum nr. 229/2008 og 383/2008.

Rannsókn lögreglu

Lögregla rannsakar kynferðisbrotamál sem hefst með framkominni kæru brotaþola, beiðni um rannsókn t.d. frá barnaverndaryfirvöldum eða að frumkvæði lögreglu. Á höfuðborgarsvæðinu starfar miðlæg rannsóknardeild sem sinnir þessum málaflokki. Með því fæst mjög góð yfirsýn yfir málin og sérhæfing sem hefur skilað góðum árangri.

Fullyrða má hins vegar að ekkert málanna sé eins. Þau eru jafn ólík og einstaklingarnir sem þar koma við sögu. Þeir sem fara með ákæruvald lúta mjög skýrum réttarfarsreglum. Þeim ber að gæta jafnt að þeim atriðum sem horfa til sýknu eða sektar sakbornings og eiga að stuðla að því að hið sanna og rétta komi í ljós. Þannig er það skylda ákæruvaldsins að gæta hlutleysis á þennan hátt og láta ekki persónulegar skoðanir eða utanaðkomandi þrýsting hafa áhrif á ákvarðanir.

Rannsókn lögreglu felst í því að afla nauðsynlegra sönnunargagna svo unnt sé að taka ákvörðun um framhald málsins. Hún getur hins vegar á öllum stigum leitt það í ljós að ekki sé grundvöllur fyrir áframhaldandi rannsókn. Þar geta margar ástæður legið að baki, m.a. að kæra sé ekki á rökum reist, sök geti verið fyrnd eða gerandinn kunni að vera óþekktur einstaklingur sem ekki finnst. Sé kærandinn ósáttur við þessi málalok getur hann kært ákvörðun um að lögregla hætti rannsókn til ríkissaksóknara. Nýtur hann við það liðsinnis réttargæslumanns en það er lögmaður sem skylt er að tilnefna brotaþolum í kynferðisbrotamálum. Staðfesti ríkissaksóknari ákvörðun lögreglu er málinu lokið. Kærandi getur þó krafist þess seinna meir að rannsóknin verði tekin upp aftur komi ný sönnunargögn í ljós.

Umræður um ákærur og dóma

Kynferðisbrotamál sem eru fullrannsökuð eru send ríkissaksóknara sem tekur ákvörðun um hvort að gefin verður út ákæra. Út frá því er gengið í lögum um meðferð sakamála að ákæra sé aðeins gefin út teljist málið líklegt til sakfellis. Sönnunarbyrði um sekt sakbornings um atriði sem telja má honum í óhag hvílir á ákæruvaldinu en í þeirri reglu felst að allan skynsamlegan vafa skuli túlka sakborningi í hag.

Sá saksóknari sem fer með málið verður því að meta styrkleika þeirra sönnunargagna sem aflað hefur verið hjá lögreglu og hvort hann telji þau geta leitt til sakfellingar. Við þetta mat er horft til krafna dómstóla í þessum efnum og þá sérstaklega dómafordæma Hæstaréttar þegar við þau er að styðjast.

Ákæruvaldið hefur iðulega sætt gagnrýni þegar ákvörðun er tekin um að hætta rannsókn eða ákæra ekki í kynferðisbrotamálum. Brotaþolar eiga erfitt með að skilja slíka ákvörðun enda miklar tilfinningar þar að baki. Gegn þeim getur verið erfitt að beita rökum. Þá finnst brotaþolum oft sem ákvörðunin þýði að framburður þeirra sé ótrúverðugur. Því ber sérstaklega að leggja áherslu á að ákvörðunin byggist á mati ákæruvaldsins á sönnunarstöðunni í málinu eins og lögin gera ráð fyrir.

Það er staðreynd, sem ekki verður litið framhjá, að almenningur hefur eðli málanna samkvæmt ekki þá vitneskju um málavexti í kynferðisbrotamálum sem ákæruvaldið og dómarar hafa. Hann er því ófær um að leggja heildstætt mat á málið enda skortir hann vitneskju um allt það sem fram kemur í skýrslutökum af aðilum og vitnum og annað það sem liggur fyrir í málinu svo sem læknisfræðileg gögn, niðurstöður tæknirannsókna ofl. Þinghöld í nauðgunarmálum eru auk þess lokuð af tilliti til aðila og þrátt fyrir að dómar séu birtir er innihald gagna eða yfirheyrslna aðeins rakið í meginatriðum. Sá sem les dóm getur því ekki alltaf við lestur hans áttað sig fyllilega á heildarmyndinni. Þá kemur fyrir að rökstuðningur dóma sé af skornum skammti.

Þetta er þó ekki sagt til þess að gera lítið úr skoðunum manna á þessum erfiðu málum, því öll höfum við upplifað vanmátt okkar frammi fyrir þeim.

Það er í sjálfu sér ekkert óeðlilegt að allir hafi skoðanir á kynferðisbrotamálum enda er umfjöllun fjölmiðla um þau fyrirferðamikil. Umfjöllun, sé hún skynsamleg og fagleg er alltaf af hinu góða. Sé hún það ekki getur hún beinlínis verið skaðleg.

Ég reikna fastlega með því að öll viljum við búa í réttarríki þar sem sú regla er í heiðri höfð að maður teljist saklaus uns sekt hans er sönnuð. Þetta er eitt af okkar grundvallarréttindum sem staðfest er í stjórnarskránni. Ákvæðið byggir auk þess á Mannréttindasáttmála Evrópu sem hefur verið lögfestur hér á landi. Það er ekki síst af þessari ástæðu sem þær kröfur eru gerðar til ákæruvaldsins sem áður hafa verið raktar. Við getum líka öll verið sammála um að við viljum vernda þjóðfélagið okkar gegn glæpum en viljum við ekki að sama skapi vernda saklausa frá því að vera dæmdir sekir? Ég bið menn að ímynda sér sem snöggvast að þeir sjálfir eða einhver þeim nákominn sé sakaður um nauðgun. Hvernig ætli málið myndi horfa við ef sá hinn sami héldi fram sakleysi sínu? Myndi hann ekki krefjast þess að umrædd grundvallarregla væri virt?

Refsiskilyrði

Refsiskilyrði samkvæmt almennum hegningarlögum er að verknaður sé unninn af ásetningi eða gáleysi. Þegar um nauðgun er að ræða er áskilnaður um ásetning. Hann getur verið mismunandi einbeittur og því skal einnig meta hvað sakborningur mátti vita við tilteknar aðstæður. Þegar við lesum ákvæði laganna um nauðgun verður að hafa þetta í huga svo og hvort að sönnun hafi tekist um þau atriði sem tiltekin eru í greininni. Það er þetta sem dómarar í sakamálum koma til með að skoða. Þeir leggja mat á hvort hægt sé að véfengja með skynsamlegum rökum að sakborningur hafi framið verknaðinn sem hann er sakaður um. Markmið dómarans er þannig að meta sönnunargögn málsins, fylgja reglum laga um meðferð sakamála um sönnun og komast að niðurstöðu á hlutlægan hátt.

Sönnunarmat dómarans er samt sem áður frjálst, sem þýðir það að hann leggur einstaklingsbundið mat á þau sönnunargögn sem ákæruvaldið hefur fram að færa. Sé það mat dómara að sönnun ákæruvaldsins um sekt hafi ekki tekist ber honum að sýkna ákærða. Það er af þessari ástæðu sem að menn geta verið ósáttir við eina dómsniðurstöðu en sáttir við aðra í málum sem þeir telja vera sambærileg. Verður því enn að hnykkja á því að engin mál eru nákvæmlega eins þó unnt sé að fá ákveðna leiðsögn í dómafordæmum.

Sú leið er því tæk að áfrýja dómum Héraðsdóms til Hæstaréttar en þar með er ekki sagt að fólk sætti sig frekar við niðurstöðu æðra dóms. Það að Hæstiréttur staðfesti Héraðsdóm er hins vegar vísbending um að mat hans á sönnunargögnum hafi verið rétt.

Trúverðugleiki vegur þungt

Í nauðgunarmálum og reyndar kynferðisbrotamálum almennt er sönnunarstaðan oftar en ekki ákaflega erfið þar sem sönnunargögn eru jafnan af skornum skammti. Trúverðugleiki þeirra sem gefa skýrslur í málinu, hvort sem er á meðan rannsókn stendur eða fyrir dómi, hlýtur því alltaf að vega þungt.

Eins og sést af dómum er oftar en ekki tekist á um þetta atriði. Dómar sýna að trúverðugur, staðfastur framburður brotaþola, til viðbótar við óbein sönnunargögn getur haft úrslitaþýðingu. Sé framburður sakbornings hins vegar jafn trúverðugur og staðfastur verður sönnunarstaðan erfiðari. Sem dæmi má nefna karlmann sem hefur samræði við konu og bæði eru jafnölvuð. Hún heldur því fram að hann hafi notfært sér ástand hennar en hann segir samræðið hafa verið með fúsum og frjálsum vilja hennar. Dómgreind hvors þeirra var skertari við þessar aðstæður? Ef það liggur ekki í augum uppi ræðst niðurstaða málsins af því hvaða sönnunargögn önnur en framburður þeirra liggur fyrir í málinu. Má sem dæmi nefnda dóm Héraðsdóms Reykjavíkur í máli nr. 580/2009.

Mótspyrna ekki skilyrðiÁkæruvald og dómarar hljóta að þurfa að meta það hvort sönnunargögn bendi ákveðið til þess að brotið hafi verið gegn kynfrelsi brotaþolans á þann hátt að hann hafi sér enga björg getað veitt og því orðið að láta að vilja sakborningsins. Það kann því að vera að brotaþoli hafi verið beittur slíkri nauðung að hann hafi hreinlega „frosið“ við þær aðstæður og því enga mótspyrnu veitt. Það er ekki skilyrði samkvæmt nauðgunarákvæðinu að brotaþoli sýni mótspyrnu eða að hann beri áverka á líkama sínum. Nýlega hafa fallið dómar þar sem sannað þótti að brotaþoli hafi verið beittur slíkri nauðung að „aðgerðarleysi“ hans þótti eðlilegt þegar hann stóð frammi fyrir tilteknum aðstæðum, sem dæmi má nefna fyrrnefnda Hæstaréttardóma. Er þörf á að breyta nauðgunarákvæðinu?

Því hefur verið haldið fram að enn sé nauðsynlegt að breyta 194. gr. almennra hegningarlaga og þá þannig að það sé talið nauðgun þegar samþykki beggja aðila skorti til samræðis eða annarra kynferðismaka. Rökin hafa m.a. verið talin þau að þannig séu allir verndaðir en ekki aðeins minnihluti fórnarlamba nauðgana. Ég vík þá aftur að orðum mínum í upphafi greinarinnar og ítreka þá skoðun mína að samræði eða önnur kynferðismök við manneskju gegn vilja hennar er óásættanlegur verknaður. Hins vegar tel ég nauðsynlegt fyrir þá sem starfa að þessum málaflokki að þeir njóti leiðsagnar skýrrar verknaðarlýsingar lagaákvæðis.

Að mínu mati veitir orðalag nauðgunarákvæðis almennra hegningarlaga brotaþolum nægilega vernd. Yrði ákvæðinu breytt á þann veg, að ofbeldi, hótanir eða önnur ólögmæt nauðung yrði fjarlægð úr verknaðarlýsingu ákvæðisins hefði það fyrst og fremst táknræna þýðingu en ólíklegt að breytingin myndi skila sér á annan hátt, t.d. með fleiri ákærum og sakfellingum. Hins vegar myndum við standa uppi með mun óskýrara ákvæði en nú. Slíkt ber að forðast enda til þess fallið að valda enn meiri tortryggni manna á því að hvaða atriðum sönnun beindist.

Í reynd beinist sönnun að því nú hvort samræði eða önnur kynferðismök hafi farið fram gegn vilja brotaþola. Kemur skýrt fram í greinargerð hversu mikil áhersla er á viljaafstöðu brotaþola eins og áður sagði. Eftir sem áður stöndum við frammi fyrir sömu réttarfarsreglum og áður voru nefndar og ásetningi sem refsiskilyrði.

Þess má geta í þessu samhengi að sé brotaþoli undir 15 ára aldri verður nauðgunarákvæðinu beitt samhliða ákvæði 1. mgr. 202. gr. almennra hegningarlaga, sem leggur bann við því að hafa samræði eða önnur kynferðismök við barn undir 15 ára aldri, Það varðar þó sömu refsingu og nauðgun að brjóta gegn barni á þennan hátt en séu skilyrði fyrir hendi er rétt að ákæra fyrir brot gegn báðum ákvæðunum. Oftast er um nauðung að ræða eins og aðstæður þar sem barnið „frýs“ og spornar ekki gegn verknaðinum. Það sama ætti að eiga við þegar barn er það ungt að það skilur ekki hvað athöfnin felur í sér. Hvað fyrrnefnda atriðið varðar má nefna dóm Hæstaréttar nr. 229/2008 sem áður var nefndur og Héraðsdóm Reykjavíkur í máli nr. 299/2009.

Ákæruvald og dómstólar verða að sýna hlutleysi

Ég vona að ég hafi haft árangur sem erfiði við að upplýsa um viðfangsefni þeirra sem rannsaka, ákæra og dæma í kynferðisbrotamálum og þau vandamál sem þeir standa frammi fyrir við meðferð slíkra mála. Þetta eru ekki verkefni sem verða leyst á vélrænan hátt án mannlegra tilfinninga.

Þessum aðilum ber hins vegar í störfum sínum að sýna hlutleysi og gera ekki greinarmun á því hvort að brotaþoli eða sakborningur á í hlut. Fyrir það, þó ekki væri annað, ættu þeir að njóta skilnings almennings. Þegar upp er staðið hlýtur niðurstaðan ávallt að vera sú, að við viljum hafa lagareglur sem vernda alla.

Höfundur er aðstoðarsaksóknari í kynferðisbrotamálum hjá lögreglunni á höfuðborgarsvæðinu.