Ljósglæringar í háloftunum rannsakaðar úr geimnum Kjartan Kjartansson skrifar 9. apríl 2018 08:00 ASIM er stærsta verkefni Dana á sviði geimtækni. Andreas Mogensen, fyrsti danski geimfarinn, svipti hulunni af mælitækinu í nóvember. Vísir/AFP Íslenskur rafmagnsverkfræðingur tók þátt í smíði dansks mælitækis sem er ætlað að rannsaka dularfullar ljósglæringar ofarlega í lofthjúpi jarðar. Mælitækinu var skotið á loft með eldflaug SpaceX á mánudag og var komið fyrir utan á Alþjóðlegu geimstöðina á braut um jörðu.ASIM (Atmosphere-Space Interactions Monitor) er hugarfóstur vísindamanna við Danska tækniháskólann (DTU). Háskólinn hefur unnið að þróun og smíði þess í samstarfi við danska geimtæknifyrirtækið Terma og fleiri háskóla og vísindastofnanir fyrir Evrópsku geimsvísindastofnunina (ESA). Mælitækinu er ætlað að rannsaka svonefnda skammvinna lýsandi atburði [e. Transient luminous events] og jarðneska gammablossa [e. Terrestial Gamma Ray Bursts]. Það eru tegundir fátíðra háloftaljósfyrirbæra sem eiga sér stað fyrir ofan hefðbundin þrumuský og voru ekki fest á mynd fyrr en tiltölulega nýlega. Orsakir þeirra eru ekki ljósar. Eyþór Rúnar Eiríksson, doktor í rafmagnsverkfræði, líkir fyrirbærunum við öfugar eldingar sem skjótast út í geim frekar en niður á jörðina. Hann vann við smíði hluta ASIM sem var á ábyrgð DTU eftir meistaranám sitt við skólann fram til 2013. „Við vitum ekki sérstaklega mikið um þessi fyrirbæri eða hvaða áhrif þau hafa á veðurfar. Kannski er þetta mikilvæg breyta í veðurfræðilíkönum sem við erum ekki að nýta okkur,“ segir Eyþór Rúnar. ASIM samanstendur af nokkrum myndavélum sem eru næmar fyrir mismunandi sviðum rafsegulrófsins. Hlutinn sem Eyþór vann að hjá DTU á að greina röntgen- og gammageislun. „Meiningin er að fanga þessa atburði og ná gögnum um hvað er að gerast,“ segir Eyþór Rúnar en markmiðið er að reyna að varpa ljósi á samhengi þessara tveggja fyrirbæra.Eyþór Rúnar er doktor í myndgreiningu. Hann stundar nú rannsóknir við DTU.AðsendSogaðist inn í geimtæknina Markmið Eyþórs Rúnars var ekki að vinna við geimtækni þegar hann hóf námið við DTU á sínum tíma. Hann segist hins vegar hafa dregist inn í það svið. Leiðbeinandi hans í meistaraverkefninu var Torsten Neubert, höfuðpaurinn að baki vísindalega hluta ASIM hjá DTU. Eftir meistaraverkefnið réði Neubert Eyþór Rúnar í deildina þar sem hann vann í eitt og hálft ár. „Ég fór bara til að fá meistaragráðu í rafmagnsverkfræði en svo þegar kom að því að velja kúrsa þá voru þeir langskemmtilegustu sem tengdust þessu. Þá var maður mikið í kringum þetta fólk. Það var spennandi að þau voru í samstarfi við NASA og ESA þannig að maður sogaðist bara inn í þetta því þetta var svo hrífandi,“ segir Eyþór Rúnar sem hafði mikinn áhuga á geimnum sem barn. Þrátt fyrir það hyggur Eyþór Rúnar ekki á frekari frama í geimtækni í framtíðinni. Hann vinnur nú við rannsóknir eftir doktorsnám sitt við DTU. „Mér finnst ég eiginlega búinn að ná markmiðum mínum sem tengjast geimnum,“ segir hann. Ljósfyrirbærin kallast bláir strókar, kvikar og álfar. Þau birtast fyrir ofan hefðbundið veður, í heiðhvolfinu og alla leiðina upp í hitahvolfinu í tíu til hundrað kílómetra hæð yfir yfirborði jarðar.ASIM.dkEfast um áhrifin á veður Þórður Arason, jarðeðlisfræðingur hjá Veðurstofu Íslands, segir að sögusagnir hafi verið um háloftaljósfyrirbærin í hátt í hundrað ár þangað til þau náðust loks á mynd fyrir rúmum tuttugu árum. „Þetta var eiginlega ekki viðurkennt fyrr en menn fóru að ná almennilegum myndum af þessu því þetta eru frekar dauf ljós,“ segir hann. Fyrirbærin virðast tengjast rafhleðslu í svonefndu jónahvolfi sem er í 60-400 kílómetra hæð yfir yfirborði jarðar. Þessir kvikar birtast hins vegar ekki í hverju einasta þrumuveðri heldur segir Þórir að þeir verði við einhver sérstök skilyrði. „Það eru rafeindir sem eru fluttar þangað upp og það þarf að viðhalda því á einhvern hátt. Þetta tekur einhvern þátt í því að viðhalda rafeindum uppi í jónahvolfinu,“ segir Þórir. Hann dregur hins vegar í efa að kvikar af þessu tagi hafi áhrif á veðurfar við yfirborð jarðar enda birtist þeir hátt yfir veðrahvolfinu þar sem allt sem við þekkjum sem veður á sér stað.Á myndbandinu hér fyrir neðan má sjá rauða kvika sem Stephane Vetter, stjörnuljósmyndari, festi á filmu yfir Ermarsundi í fyrra. Red Sprites over The Channel from Stephane Vetter on Vimeo. Tækni Vísindi Mest lesið Greindi þátt almennings og fjölmiðla í máli „strokufangans“ Innlent Sagður hafa tæmt sjóði flokksins og rekur nýja stjórn úr húsnæðinu Innlent Vonar að Rauði krossinn endurskoði afstöðu sína Innlent Handtóku ökumann eftir eftirför á Sæbraut Innlent Þúsundir syrgja í Tehran og Trump segir æðstaklerkinn ljúga Erlent Halla forseti blandar sér í götuljósaumræðuna Innlent Svifvængjaflugslys við Reynisfjall Innlent „Ég vorkenni því fólki sem lét narra sig í þessa vegferð“ Innlent Segir ásakanir kjaftæði og íhugar meiðyrðamál Innlent Mikill viðbúnaður vegna eftirfarar á Sæbraut Innlent Fleiri fréttir Mikil reiði á Þingeyri vegna flutnings fóðurstöðvar Arctic Fish Ráðherra vill tryggja betra eftirlit með Sjúkratryggingum Íslands Segir tölurnar sláandi og vill bregðast við „Ég vorkenni því fólki sem lét narra sig í þessa vegferð“ Sósíalistar deila um peninga og metþátttaka í ólöglegri baráttugöngu Kostnaður vegna kynja- og jafnréttismála sextán milljónir Svifvængjaflugslys við Reynisfjall Handtóku ökumann eftir eftirför á Sæbraut Vonar að Rauði krossinn endurskoði afstöðu sína Segir ásakanir kjaftæði og íhugar meiðyrðamál „Þurfum að huga að forvörnum“ Átök í Sósíalistaflokknum, þinglokaviðræður og síðasti dagur Litlu kaffistofunnar Veiðigjöld ekki á dagskrá þingfundar í dag Gripinn við innbrot og bíl ekið inn í búð Greindi þátt almennings og fjölmiðla í máli „strokufangans“ Mikill viðbúnaður vegna eftirfarar á Sæbraut Sagður hafa tæmt sjóði flokksins og rekur nýja stjórn úr húsnæðinu Halla forseti blandar sér í götuljósaumræðuna Reiða fram rúma milljón fyrir Jakub Tilraun langtímakjarasamninga hafi mistekist Málið rannsakað sem tilraun til manndráps Telja Múmínlundinn klárt brot á höfundarétti Glænýr leikskóli í Mosfellsbæ heitir Sumarhús Verðbólguvonbrigði, hraðakstur og kokkur með keppnisskap Málið týndist í kerfinu og reyndist á endanum fyrnt Segulómtækið enn óvirkt og beðið eftir þúsund lítrum af helíni „Allar kannanir eru með einhverja óvissu“ Steini frá Straumnesi látinn Áfram frestað meðan formenn funda Birgir Ármannsson kominn með málflutningsréttindi Sjá meira
Íslenskur rafmagnsverkfræðingur tók þátt í smíði dansks mælitækis sem er ætlað að rannsaka dularfullar ljósglæringar ofarlega í lofthjúpi jarðar. Mælitækinu var skotið á loft með eldflaug SpaceX á mánudag og var komið fyrir utan á Alþjóðlegu geimstöðina á braut um jörðu.ASIM (Atmosphere-Space Interactions Monitor) er hugarfóstur vísindamanna við Danska tækniháskólann (DTU). Háskólinn hefur unnið að þróun og smíði þess í samstarfi við danska geimtæknifyrirtækið Terma og fleiri háskóla og vísindastofnanir fyrir Evrópsku geimsvísindastofnunina (ESA). Mælitækinu er ætlað að rannsaka svonefnda skammvinna lýsandi atburði [e. Transient luminous events] og jarðneska gammablossa [e. Terrestial Gamma Ray Bursts]. Það eru tegundir fátíðra háloftaljósfyrirbæra sem eiga sér stað fyrir ofan hefðbundin þrumuský og voru ekki fest á mynd fyrr en tiltölulega nýlega. Orsakir þeirra eru ekki ljósar. Eyþór Rúnar Eiríksson, doktor í rafmagnsverkfræði, líkir fyrirbærunum við öfugar eldingar sem skjótast út í geim frekar en niður á jörðina. Hann vann við smíði hluta ASIM sem var á ábyrgð DTU eftir meistaranám sitt við skólann fram til 2013. „Við vitum ekki sérstaklega mikið um þessi fyrirbæri eða hvaða áhrif þau hafa á veðurfar. Kannski er þetta mikilvæg breyta í veðurfræðilíkönum sem við erum ekki að nýta okkur,“ segir Eyþór Rúnar. ASIM samanstendur af nokkrum myndavélum sem eru næmar fyrir mismunandi sviðum rafsegulrófsins. Hlutinn sem Eyþór vann að hjá DTU á að greina röntgen- og gammageislun. „Meiningin er að fanga þessa atburði og ná gögnum um hvað er að gerast,“ segir Eyþór Rúnar en markmiðið er að reyna að varpa ljósi á samhengi þessara tveggja fyrirbæra.Eyþór Rúnar er doktor í myndgreiningu. Hann stundar nú rannsóknir við DTU.AðsendSogaðist inn í geimtæknina Markmið Eyþórs Rúnars var ekki að vinna við geimtækni þegar hann hóf námið við DTU á sínum tíma. Hann segist hins vegar hafa dregist inn í það svið. Leiðbeinandi hans í meistaraverkefninu var Torsten Neubert, höfuðpaurinn að baki vísindalega hluta ASIM hjá DTU. Eftir meistaraverkefnið réði Neubert Eyþór Rúnar í deildina þar sem hann vann í eitt og hálft ár. „Ég fór bara til að fá meistaragráðu í rafmagnsverkfræði en svo þegar kom að því að velja kúrsa þá voru þeir langskemmtilegustu sem tengdust þessu. Þá var maður mikið í kringum þetta fólk. Það var spennandi að þau voru í samstarfi við NASA og ESA þannig að maður sogaðist bara inn í þetta því þetta var svo hrífandi,“ segir Eyþór Rúnar sem hafði mikinn áhuga á geimnum sem barn. Þrátt fyrir það hyggur Eyþór Rúnar ekki á frekari frama í geimtækni í framtíðinni. Hann vinnur nú við rannsóknir eftir doktorsnám sitt við DTU. „Mér finnst ég eiginlega búinn að ná markmiðum mínum sem tengjast geimnum,“ segir hann. Ljósfyrirbærin kallast bláir strókar, kvikar og álfar. Þau birtast fyrir ofan hefðbundið veður, í heiðhvolfinu og alla leiðina upp í hitahvolfinu í tíu til hundrað kílómetra hæð yfir yfirborði jarðar.ASIM.dkEfast um áhrifin á veður Þórður Arason, jarðeðlisfræðingur hjá Veðurstofu Íslands, segir að sögusagnir hafi verið um háloftaljósfyrirbærin í hátt í hundrað ár þangað til þau náðust loks á mynd fyrir rúmum tuttugu árum. „Þetta var eiginlega ekki viðurkennt fyrr en menn fóru að ná almennilegum myndum af þessu því þetta eru frekar dauf ljós,“ segir hann. Fyrirbærin virðast tengjast rafhleðslu í svonefndu jónahvolfi sem er í 60-400 kílómetra hæð yfir yfirborði jarðar. Þessir kvikar birtast hins vegar ekki í hverju einasta þrumuveðri heldur segir Þórir að þeir verði við einhver sérstök skilyrði. „Það eru rafeindir sem eru fluttar þangað upp og það þarf að viðhalda því á einhvern hátt. Þetta tekur einhvern þátt í því að viðhalda rafeindum uppi í jónahvolfinu,“ segir Þórir. Hann dregur hins vegar í efa að kvikar af þessu tagi hafi áhrif á veðurfar við yfirborð jarðar enda birtist þeir hátt yfir veðrahvolfinu þar sem allt sem við þekkjum sem veður á sér stað.Á myndbandinu hér fyrir neðan má sjá rauða kvika sem Stephane Vetter, stjörnuljósmyndari, festi á filmu yfir Ermarsundi í fyrra. Red Sprites over The Channel from Stephane Vetter on Vimeo.
Tækni Vísindi Mest lesið Greindi þátt almennings og fjölmiðla í máli „strokufangans“ Innlent Sagður hafa tæmt sjóði flokksins og rekur nýja stjórn úr húsnæðinu Innlent Vonar að Rauði krossinn endurskoði afstöðu sína Innlent Handtóku ökumann eftir eftirför á Sæbraut Innlent Þúsundir syrgja í Tehran og Trump segir æðstaklerkinn ljúga Erlent Halla forseti blandar sér í götuljósaumræðuna Innlent Svifvængjaflugslys við Reynisfjall Innlent „Ég vorkenni því fólki sem lét narra sig í þessa vegferð“ Innlent Segir ásakanir kjaftæði og íhugar meiðyrðamál Innlent Mikill viðbúnaður vegna eftirfarar á Sæbraut Innlent Fleiri fréttir Mikil reiði á Þingeyri vegna flutnings fóðurstöðvar Arctic Fish Ráðherra vill tryggja betra eftirlit með Sjúkratryggingum Íslands Segir tölurnar sláandi og vill bregðast við „Ég vorkenni því fólki sem lét narra sig í þessa vegferð“ Sósíalistar deila um peninga og metþátttaka í ólöglegri baráttugöngu Kostnaður vegna kynja- og jafnréttismála sextán milljónir Svifvængjaflugslys við Reynisfjall Handtóku ökumann eftir eftirför á Sæbraut Vonar að Rauði krossinn endurskoði afstöðu sína Segir ásakanir kjaftæði og íhugar meiðyrðamál „Þurfum að huga að forvörnum“ Átök í Sósíalistaflokknum, þinglokaviðræður og síðasti dagur Litlu kaffistofunnar Veiðigjöld ekki á dagskrá þingfundar í dag Gripinn við innbrot og bíl ekið inn í búð Greindi þátt almennings og fjölmiðla í máli „strokufangans“ Mikill viðbúnaður vegna eftirfarar á Sæbraut Sagður hafa tæmt sjóði flokksins og rekur nýja stjórn úr húsnæðinu Halla forseti blandar sér í götuljósaumræðuna Reiða fram rúma milljón fyrir Jakub Tilraun langtímakjarasamninga hafi mistekist Málið rannsakað sem tilraun til manndráps Telja Múmínlundinn klárt brot á höfundarétti Glænýr leikskóli í Mosfellsbæ heitir Sumarhús Verðbólguvonbrigði, hraðakstur og kokkur með keppnisskap Málið týndist í kerfinu og reyndist á endanum fyrnt Segulómtækið enn óvirkt og beðið eftir þúsund lítrum af helíni „Allar kannanir eru með einhverja óvissu“ Steini frá Straumnesi látinn Áfram frestað meðan formenn funda Birgir Ármannsson kominn með málflutningsréttindi Sjá meira