Samsæriskenningar eru ekki endilega rangar Jakob Bjarnar skrifar 24. júní 2024 14:22 Eírkur Bergmann segir popúlista fyrst benda á utanaðkomandi ógn, svo ásaka þeir innlenda elítu um að svíkja þjóðina í hendur hinnar utanaðkomandi ógnar og svo stilla þeir sjálfum sér fram sem vörninni gegn hvoru tveggja. vísir/vilhelm Eiríkur Bergmann, prófessor í stjórnmálafræði, hefur sent frá sér nýja bók sem heitir Weaponizing Conspiracy Theories. Þar fjallar hann um það meðal annars hvernig samsæriskenningar vefja sig inn í orðræðu stjórnmálamanna. Það er Routlege sem gefur bókina út eftir mánuð en að auki birtist í dag, í opnum aðgangi, bókakafli sem Eiríkur skrifaði um svipað efni í greinasafni sem einnig er í prentun hjá Routledge. „Hvort tveggja er afrakstur rannsókna sem ég hef unnið undangengin ár á því hvernig stjórnmálamenn beita samsæriskenningum sem vopni í stjórnmálabaráttu sinni.“ Svo vitnað sé í Eirík þá er í þessari bók „vopnavæðing samsæriskenninga í pólitískri orðræðu greind. Á tímum þegar sannleikur og skáldskapur renna saman beita leiðtogar þjóðernispopúlista samsæriskenningum sem pólitísku vopni.“ Ný og spennandi bók er væntanleg eftir Eirík en hún kemur aðeins út á ensku. Eiríkur skoðar samspil popúlisma og samsæriskenninga og áhrif þeirra á lýðræðislega ferla könnuð. Og út á hvað gengur þetta eiginlega? „Sko, í þessari bók þá smíða ég skapalón til þess að greina það þegar einkum popúlískir stjórnmálamenn nota samsæriskenningar sem orðræðuvopn í pólitík sinni. Skapalónið er svona: Fyrst benda þeir á utanaðkomandi ógn, svo ásaka þeir innlenda elítu um að svíkja þjóðina í hendur hinnar utanaðkomandi ógnar og svo stilla þeir sjálfum sér fram sem vörninni gegn hvoru tveggja, semsé gegn hinni utanaðkomandi ógn og innlendu svikulu elítunni. Samsæri er daglegt brauð Eiríkur segist taka fyrir þrjú atriði, samsæriskenningar sem eru ráðandi hver á sínum stað í heiminum. Mér finnst þú vera að lýsa íslenskum stjórnmálum? „Þetta er alþjóðleg þróun og Ísland er hluti af alheiminum.“ En af hverju kemur bókin ekki út á íslensku? „Vegna þess að fleiri lesa ensku en íslensku og ég starfa sem fræðimaður á alþjóðavettvangi. Kollegar mínir eru í öðrum löndum og fræðisamfélagið sem hrærist í notar ensku. Enskan er einfaldlega tungan sem maður verður að nota vilji maður ná máli. En auðvitað langar mig til þess að sjá þetta koma út á á okkar ylhýra líka, það væri gaman. Eiríkur smíðar skapalón til að greina hvernig popúlískir stjórnmálamenn nota samsæriskenningar sem orðræðuvopn.vísir/vilhelm En segðu mér, þessar samsæriskenningar; er ekki varasamt að afskrifa þær sem bull frá upphafi til enda? „Samsæriskenningar eru ekki endilega rangar, þær þurfa ekki að vera bull frá upphafi til enda. Yfirleitt er eitthvað saltkorn sem fæðir þær, en samkvæmt skilgreiningu ganga þær gegn ríkjandi skýringu á málinu sem um ræðir. Til eru samsæriskenningar sem síðar hafa reynst réttar, svo sem Watergate til dæmis. Og samsæri eru þannig lagað daglegt brauð. En hér er um að ræða ósannaðar og yfirleitt ósannanlegar kenningar sem ganga gegn bestu þekkingu okkar á málinu.“ Illvirkjar frá miðausturlöndum vilja skipta út kristinni arfleifð Uhhh, ef ég tek dæmi… mér dettur í hug bólusetingarnar. Nú virðist það vera að koma á daginn sem þeir sem stimplaðir voru samsæriskenningasmiðir héldu fram? „Flestar samsæriskenningar um bólusetningar eru kolrangar og byggja á falsaðri rannsókn Andrew Wakefield. Kófið endurvakti þær samsæriskenningar. En hins vegar geta bólusetningar haft aukaverkanir og það er annað mál sem fyllilega er réttmætt að ræða. Hér erum við þó komnir langt út fyrir efni bókarinanr sem snýr einvörðungu að pólitískum samsæriskenningum.“ Ók. En hvernig og hvar birtast þessar kenningar helst? „Í bókinni tek ég fyrir þrjár megin samsæriskenningar samtímans, hver um sig ríkjandi á mismunandi heimssvæðum, eru til skoðunar: Evrasíukenningin í Evrópu, djúpríkiskenningin í Bandaríkjunum og and-vestrænar kenningar í Rússlandi.“ Eiríkur segir að varðandi þá fyrstu þá er það óttinn um að illvirkjar í miðausturlöndum með aðstoð sósíaldemókratískra svikara heima fyrir ætli sér að skipta út kristinni arfleifð Evrópu fyrir íslam. „Yfirleitt er fremur daðrað við þennan ótta en að fylla alveg út í söguna, þetta gera til dæmis Marine Le Pen, Nigel Farage, Grigoria Meloni, Geert Wilders og svo framvegis.“ Popúlísk viðhorf vissulega til á Íslandi Eiríkur segir það áhugaverða hér er að áhyggjur af samfélagsbreytingu með innflytjendastraumi geta verið færðar fram án þess að um samsæriskenningu sé að ræða. „Það blasir við. En það sem ég er að gera er greina áhrifin af því þegar stjórnmálamenn seilast lengra inn á svið samsæriskenninganna og ala á óttanum um hina fyllri kenningu. Það má þá ganga svo langt að ætla að ótti og/eða samsæriskenningar ráði þessari hægrisveiflu í Evrópu? „Óttinn sem þessi samsæriskenning vekur og stjórnmálamenn næra í síauknum og síopnari mæli er skýr aflvél á bak við þá sveiflu, en blandast vissulega ýmsu öðru.“ En hvar birtist þessi áhersla helst á Íslandi? „Ísland er ekki eitt þeirra dæma sem rannsökuð eru í bókinni,“ segir Eiríkur og lætur ekki veiða sig í neinar gildrur. Oft rifja sárreiðir Framsóknarmenn það upp þegar Eiríkur sagði að í þeirra stefnu mætti greina popúlisma. Eiríkur segir tilgang samsæriskenninganna vera þann að vekja ótta meðal kjósenda.vísir/arnar „Jújú, sú útgáfa Framsóknarflokksins gerði það vissulega.“ Og má þá ekki segja það sama um Miðflokkinn? Og jafnvel hluta til Sjálfstæðisflokk? „Þau popúlísku sjónarmið eru til á Íslandi, þau eru vissulega til í Miðflokknum en þá er ekki þar með sagt að flokkurinn einkennist einkum af því. Ég hef þó ekki gert sérstaka greiningu á íslensku flokkunum nú í nokkur á.“ Alltaf endar þetta allt saman hjá Soros Gott og vel. En ég er að reyna að koma auga á hvar þær birtast þessari samsæriskenningar. Eru það samfélagsmiðlarnir, eða..? „Sko, þessar kenningar samvefjast inn í alla stjórnmálaumræðu samtímans, sumir stjórnmálamenn beita þeim skýrt, svo sem Trump um djúpríkið, þessir sem ég nefndi áðan um Evrarabíu, Pútin um að Vesturlönd ætli að má Rússlandi út af kortinu. Ég fer yfir það allt í bókinni en stóra framlagið er að greina hvernig þessar kenningar vekja ótta og dreifast um í stjórmálaorðræðunni, það gerist í máli stjórnmálamannanna, endurómí í almennum fjölmiðlum og með dreifileiðum félagsmiðla. Það er þessi tilfærsla sjónarmiða sem áður lifðu á jaðri inn í meginstrauminn með fjölþættum leiðum sem rannsóknin sýnir.“ Þetta er ágætt. Nema, hvað er það sem ég heyri með þig og hlaðvarp, stendur til að splæsa í eitt slíkt? „Já, við Hulda Þórisdóttir prófessor erum að taka upp podcast um samsæriskenningar frá öllum hliðum, ekki bara þessum pólitísku, það fer í loftið undir haustið að mér skilst.“ Er Soros til? „Alltaf endar þetta allt hjá honum,“ segir Eiríkur og glottir. Bókaútgáfa Höfundatal Mest lesið Íslendingur í Bandaríkjunum: „Þetta er mjög óþægileg staða“ Erlent Fær þyngri dóm fyrir að nauðga konu, taka það upp og senda henni Innlent Rússar notuðu Brasilíu sem njósnaraverksmiðju Erlent Fólki sé vel treystandi til að fá sér nokkra bjóra á íþróttaviðburðum Innlent NEL tekur fyrir mál fjölskyldu Sigurðar Kristófers í júní Innlent Svona verður Sæbraut í stokki Innlent Ákærður fyrir að ráðast á leigubílstjóra Innlent Græddu á hjólinu í fyrra og vilja endurtaka leikinn Innlent Súkkulaði sviðakjammar rjúka út á Selfossi Innlent Einn lést í brunanum á Hjarðarhaga Innlent Fleiri fréttir NEL tekur fyrir mál fjölskyldu Sigurðar Kristófers í júní Fólki sé vel treystandi til að fá sér nokkra bjóra á íþróttaviðburðum Græddu á hjólinu í fyrra og vilja endurtaka leikinn Svona verður Sæbraut í stokki Súkkulaði sviðakjammar rjúka út á Selfossi Fær þyngri dóm fyrir að nauðga konu, taka það upp og senda henni Margt sem hægt sé að læra af Svíum í baráttunni gegn mansali Mál hættulegra fyrrverandi fanga endi alltaf eins Þjónusta hjálparsímans tryggð Mannskæður eldsvoði, garður ofan á Sæbraut og sviðakjammakaka Ákærður fyrir að ráðast á leigubílstjóra Grímur sjálfkjörinn í sæti Ingvars Tæp tvö þúsund ný leikskólapláss í Reykjavík á næstu fimm árum Einn lést í brunanum á Hjarðarhaga Alvarlega særður en ekki í lífshættu eftir árás í Úlfarsárdal Blanda af „Mikka mús og íþróttaálfinum“ ógni lýðheilsu Sakar Guðrúnu um sjúklega þráhyggju Stokkur fjarlægi gjána sem skilji að Vogahverfin Hættir að taka krókinn um Háaleitisbraut og Miklubraut Vildu að skikkjan yrði rifin af öxlum Ómars Fjórtán ára piltur grunaður um að leggja hníf að hálsi annars við Hvaleyrarvatn „Þar sem vændi þrífst þar þrífst líka mansal“ Útburður manns úr Bríetartúni dreginn til baka Mjög alvarlegt tilfelli Viðbúnaður í Vesturbæ og nikótínumræður á Alþingi Guðrún segir ríkisstjórnina slá skjaldborg um Flokk fólksins Skera niður til að mæta launahækkunum Töluverður eldsvoði og þrír fluttir af vettvangi í sjúkrabíl Fjölga ferðum og auka tíðni ákveðinna leiða Strætó í haust Tekur sér leyfi frá Alþingi til að fara í áfengismeðferð Sjá meira
Það er Routlege sem gefur bókina út eftir mánuð en að auki birtist í dag, í opnum aðgangi, bókakafli sem Eiríkur skrifaði um svipað efni í greinasafni sem einnig er í prentun hjá Routledge. „Hvort tveggja er afrakstur rannsókna sem ég hef unnið undangengin ár á því hvernig stjórnmálamenn beita samsæriskenningum sem vopni í stjórnmálabaráttu sinni.“ Svo vitnað sé í Eirík þá er í þessari bók „vopnavæðing samsæriskenninga í pólitískri orðræðu greind. Á tímum þegar sannleikur og skáldskapur renna saman beita leiðtogar þjóðernispopúlista samsæriskenningum sem pólitísku vopni.“ Ný og spennandi bók er væntanleg eftir Eirík en hún kemur aðeins út á ensku. Eiríkur skoðar samspil popúlisma og samsæriskenninga og áhrif þeirra á lýðræðislega ferla könnuð. Og út á hvað gengur þetta eiginlega? „Sko, í þessari bók þá smíða ég skapalón til þess að greina það þegar einkum popúlískir stjórnmálamenn nota samsæriskenningar sem orðræðuvopn í pólitík sinni. Skapalónið er svona: Fyrst benda þeir á utanaðkomandi ógn, svo ásaka þeir innlenda elítu um að svíkja þjóðina í hendur hinnar utanaðkomandi ógnar og svo stilla þeir sjálfum sér fram sem vörninni gegn hvoru tveggja, semsé gegn hinni utanaðkomandi ógn og innlendu svikulu elítunni. Samsæri er daglegt brauð Eiríkur segist taka fyrir þrjú atriði, samsæriskenningar sem eru ráðandi hver á sínum stað í heiminum. Mér finnst þú vera að lýsa íslenskum stjórnmálum? „Þetta er alþjóðleg þróun og Ísland er hluti af alheiminum.“ En af hverju kemur bókin ekki út á íslensku? „Vegna þess að fleiri lesa ensku en íslensku og ég starfa sem fræðimaður á alþjóðavettvangi. Kollegar mínir eru í öðrum löndum og fræðisamfélagið sem hrærist í notar ensku. Enskan er einfaldlega tungan sem maður verður að nota vilji maður ná máli. En auðvitað langar mig til þess að sjá þetta koma út á á okkar ylhýra líka, það væri gaman. Eiríkur smíðar skapalón til að greina hvernig popúlískir stjórnmálamenn nota samsæriskenningar sem orðræðuvopn.vísir/vilhelm En segðu mér, þessar samsæriskenningar; er ekki varasamt að afskrifa þær sem bull frá upphafi til enda? „Samsæriskenningar eru ekki endilega rangar, þær þurfa ekki að vera bull frá upphafi til enda. Yfirleitt er eitthvað saltkorn sem fæðir þær, en samkvæmt skilgreiningu ganga þær gegn ríkjandi skýringu á málinu sem um ræðir. Til eru samsæriskenningar sem síðar hafa reynst réttar, svo sem Watergate til dæmis. Og samsæri eru þannig lagað daglegt brauð. En hér er um að ræða ósannaðar og yfirleitt ósannanlegar kenningar sem ganga gegn bestu þekkingu okkar á málinu.“ Illvirkjar frá miðausturlöndum vilja skipta út kristinni arfleifð Uhhh, ef ég tek dæmi… mér dettur í hug bólusetingarnar. Nú virðist það vera að koma á daginn sem þeir sem stimplaðir voru samsæriskenningasmiðir héldu fram? „Flestar samsæriskenningar um bólusetningar eru kolrangar og byggja á falsaðri rannsókn Andrew Wakefield. Kófið endurvakti þær samsæriskenningar. En hins vegar geta bólusetningar haft aukaverkanir og það er annað mál sem fyllilega er réttmætt að ræða. Hér erum við þó komnir langt út fyrir efni bókarinanr sem snýr einvörðungu að pólitískum samsæriskenningum.“ Ók. En hvernig og hvar birtast þessar kenningar helst? „Í bókinni tek ég fyrir þrjár megin samsæriskenningar samtímans, hver um sig ríkjandi á mismunandi heimssvæðum, eru til skoðunar: Evrasíukenningin í Evrópu, djúpríkiskenningin í Bandaríkjunum og and-vestrænar kenningar í Rússlandi.“ Eiríkur segir að varðandi þá fyrstu þá er það óttinn um að illvirkjar í miðausturlöndum með aðstoð sósíaldemókratískra svikara heima fyrir ætli sér að skipta út kristinni arfleifð Evrópu fyrir íslam. „Yfirleitt er fremur daðrað við þennan ótta en að fylla alveg út í söguna, þetta gera til dæmis Marine Le Pen, Nigel Farage, Grigoria Meloni, Geert Wilders og svo framvegis.“ Popúlísk viðhorf vissulega til á Íslandi Eiríkur segir það áhugaverða hér er að áhyggjur af samfélagsbreytingu með innflytjendastraumi geta verið færðar fram án þess að um samsæriskenningu sé að ræða. „Það blasir við. En það sem ég er að gera er greina áhrifin af því þegar stjórnmálamenn seilast lengra inn á svið samsæriskenninganna og ala á óttanum um hina fyllri kenningu. Það má þá ganga svo langt að ætla að ótti og/eða samsæriskenningar ráði þessari hægrisveiflu í Evrópu? „Óttinn sem þessi samsæriskenning vekur og stjórnmálamenn næra í síauknum og síopnari mæli er skýr aflvél á bak við þá sveiflu, en blandast vissulega ýmsu öðru.“ En hvar birtist þessi áhersla helst á Íslandi? „Ísland er ekki eitt þeirra dæma sem rannsökuð eru í bókinni,“ segir Eiríkur og lætur ekki veiða sig í neinar gildrur. Oft rifja sárreiðir Framsóknarmenn það upp þegar Eiríkur sagði að í þeirra stefnu mætti greina popúlisma. Eiríkur segir tilgang samsæriskenninganna vera þann að vekja ótta meðal kjósenda.vísir/arnar „Jújú, sú útgáfa Framsóknarflokksins gerði það vissulega.“ Og má þá ekki segja það sama um Miðflokkinn? Og jafnvel hluta til Sjálfstæðisflokk? „Þau popúlísku sjónarmið eru til á Íslandi, þau eru vissulega til í Miðflokknum en þá er ekki þar með sagt að flokkurinn einkennist einkum af því. Ég hef þó ekki gert sérstaka greiningu á íslensku flokkunum nú í nokkur á.“ Alltaf endar þetta allt saman hjá Soros Gott og vel. En ég er að reyna að koma auga á hvar þær birtast þessari samsæriskenningar. Eru það samfélagsmiðlarnir, eða..? „Sko, þessar kenningar samvefjast inn í alla stjórnmálaumræðu samtímans, sumir stjórnmálamenn beita þeim skýrt, svo sem Trump um djúpríkið, þessir sem ég nefndi áðan um Evrarabíu, Pútin um að Vesturlönd ætli að má Rússlandi út af kortinu. Ég fer yfir það allt í bókinni en stóra framlagið er að greina hvernig þessar kenningar vekja ótta og dreifast um í stjórmálaorðræðunni, það gerist í máli stjórnmálamannanna, endurómí í almennum fjölmiðlum og með dreifileiðum félagsmiðla. Það er þessi tilfærsla sjónarmiða sem áður lifðu á jaðri inn í meginstrauminn með fjölþættum leiðum sem rannsóknin sýnir.“ Þetta er ágætt. Nema, hvað er það sem ég heyri með þig og hlaðvarp, stendur til að splæsa í eitt slíkt? „Já, við Hulda Þórisdóttir prófessor erum að taka upp podcast um samsæriskenningar frá öllum hliðum, ekki bara þessum pólitísku, það fer í loftið undir haustið að mér skilst.“ Er Soros til? „Alltaf endar þetta allt hjá honum,“ segir Eiríkur og glottir.
Bókaútgáfa Höfundatal Mest lesið Íslendingur í Bandaríkjunum: „Þetta er mjög óþægileg staða“ Erlent Fær þyngri dóm fyrir að nauðga konu, taka það upp og senda henni Innlent Rússar notuðu Brasilíu sem njósnaraverksmiðju Erlent Fólki sé vel treystandi til að fá sér nokkra bjóra á íþróttaviðburðum Innlent NEL tekur fyrir mál fjölskyldu Sigurðar Kristófers í júní Innlent Svona verður Sæbraut í stokki Innlent Ákærður fyrir að ráðast á leigubílstjóra Innlent Græddu á hjólinu í fyrra og vilja endurtaka leikinn Innlent Súkkulaði sviðakjammar rjúka út á Selfossi Innlent Einn lést í brunanum á Hjarðarhaga Innlent Fleiri fréttir NEL tekur fyrir mál fjölskyldu Sigurðar Kristófers í júní Fólki sé vel treystandi til að fá sér nokkra bjóra á íþróttaviðburðum Græddu á hjólinu í fyrra og vilja endurtaka leikinn Svona verður Sæbraut í stokki Súkkulaði sviðakjammar rjúka út á Selfossi Fær þyngri dóm fyrir að nauðga konu, taka það upp og senda henni Margt sem hægt sé að læra af Svíum í baráttunni gegn mansali Mál hættulegra fyrrverandi fanga endi alltaf eins Þjónusta hjálparsímans tryggð Mannskæður eldsvoði, garður ofan á Sæbraut og sviðakjammakaka Ákærður fyrir að ráðast á leigubílstjóra Grímur sjálfkjörinn í sæti Ingvars Tæp tvö þúsund ný leikskólapláss í Reykjavík á næstu fimm árum Einn lést í brunanum á Hjarðarhaga Alvarlega særður en ekki í lífshættu eftir árás í Úlfarsárdal Blanda af „Mikka mús og íþróttaálfinum“ ógni lýðheilsu Sakar Guðrúnu um sjúklega þráhyggju Stokkur fjarlægi gjána sem skilji að Vogahverfin Hættir að taka krókinn um Háaleitisbraut og Miklubraut Vildu að skikkjan yrði rifin af öxlum Ómars Fjórtán ára piltur grunaður um að leggja hníf að hálsi annars við Hvaleyrarvatn „Þar sem vændi þrífst þar þrífst líka mansal“ Útburður manns úr Bríetartúni dreginn til baka Mjög alvarlegt tilfelli Viðbúnaður í Vesturbæ og nikótínumræður á Alþingi Guðrún segir ríkisstjórnina slá skjaldborg um Flokk fólksins Skera niður til að mæta launahækkunum Töluverður eldsvoði og þrír fluttir af vettvangi í sjúkrabíl Fjölga ferðum og auka tíðni ákveðinna leiða Strætó í haust Tekur sér leyfi frá Alþingi til að fara í áfengismeðferð Sjá meira