Ágengar lífverur í sjó Róbert A. Stefánsson og Guðmundur Ingi Guðbrandsson og Rannveig Magnúsdóttir skrifa 26. mars 2011 00:01 Guðmundur Ingi Guðbrandsson líffræðingur Framandi lífverur eru þær sem finnast utan náttúrulegra heimkynna vegna viljandi eða óviljandi flutnings af mannavöldum. Lítill hluti framandi lífvera verður ágengur og veldur skaða fyrir aðrar tegundir eða spillir hagsmunum mannsins. Flutningur framandi lífvera milli hafsvæða er mikið áhyggjuefni á heimsvísu því víða hefur orðið tjón á lífríki sjávar vegna ágengra tegunda. Skaðinn hefur verið frá því að vera smávægilegur upp í að kollvarpa heilum vistkerfum. Framandi lífverur hafa líka valdið skemmdum á skipum, veiðarfærum, vatnsleiðslum og eldi fisks og skeldýra. Á lista yfir óæskilegustu lífverurnar sem staðfest hefur verið að flytjist milli landa á þennan hátt eru m.a. skeldýr, krabbadýr, þörungar og bakteríur sem hafa valdið skaða á lífríki í Vestur-Evrópu. Með hækkandi hitastigi sjávar hafa víða skapast skilyrði fyrir framandi tegundir til að koma undir sig fótunum í umhverfi sem þær hefðu annars ekki getað þrifist í. Á Íslandi hefur fremur lítið verið fjallað um framandi ágengar lífverur í sjó, þrátt fyrir að veruleg efnahagsleg verðmæti felist í lífríki hafsins. Vegna landfræðilegrar einangrunar Íslands og e.t.v. fyrir tilviljun höfum við fram til þessa sloppið vel við skaða af völdum ágengra tegunda í sjó en auknir sjóflutningar milli landa á undanförnum árum og áratugum, auk yfirvofandi loftslagsbreytinga, gætu breytt því. Helstu flutningsleiðir Framandi tegundir eru einkum taldar berast á milli hafsvæða eftir þremur leiðum: Kjölfestuvatni skipa, sem ásætur á skipsskrokkum og með tilflutningi sjávareldisdýra. Af þessum flutningsleiðum er kjölfestuvatnið talið mikilvægast. Kjölfestuvatn er einkum notað til að þyngja og styrkja flutningaskip þegar þau eru með lítinn farm. Vatnið er tekið inn í skipið á einum stað en losað í nágrenni við höfn þar sem vörur eru sóttar, oft í öðrum heimshluta. Metið hefur verið að á hverjum degi geti nokkur þúsund tegundir flust á milli staða á þennan hátt og hafa a.m.k. 500 þeirra myndað lífvænlega stofna við strendur Evrópu. Engar upplýsingar eru til um losun kjölfestuvatns við Íslandsstrendur fram til þessa en það á að breytast með nýrri reglugerð um takmarkanir á losun kjölfestuvatns, sem umhverfisráðherra setti um mitt síðasta ár.Nýjar tegundir við Ísland og áhrif þeirraRannveig Magnúsdóttir líffræðingurTalið er að nokkrar nýjar tegundir við Ísland hafi borist hingað vegna beinna eða óbeinna áhrifa mannsins. Á meðal þeirra eru flundra (ósakoli), sandrækja, grjótkrabbi (klettakrabbi), sandskel, hjartaskel, fitjafló og sagþang. Fremur lítið er enn vitað um möguleg áhrif þessara tegunda á lífríki sjávar við Ísland. Þó er t.d. þekkt að flundra á í samkeppni við laxfiska í ám og étur laxaseiði, sandrækja er öflugur afræningi á skarkolaseiðum og grjótkrabbi er árásargjarn gagnvart öðrum kröbbum. Þekkt er að langur tími getur liðið frá landnámi þar til áhrif framandi tegundar koma fram. Of snemmt er því að draga miklar ályktanir um áhrif þessara tegunda, t.d. hvort þær verði mögulega nytjastofnar framtíðarinnar eða að einhverjar þeirra hafi neikvæð áhrif á íslenskar nytjategundir eða aðrar lífverur. Nauðsynlegt er að efla rannsóknir á þessum framandi lífverum til að hægt verði að fylgjast með og bregðast strax við ef stefnir í óefni.VarnirMjög erfitt er að verjast ágengum lífverum eftir að þær hafa náð fótfestu á nýju svæði og er baráttan enn erfiðari í sjó en á landi. Vistfræðingar hafa áhyggjur af komu ýmissa framandi sjávarlífvera, t.d. þörungaætanna mararhettu og fjörudoppu, en ef þær bærust hingað er talið að þær gætu orðið ágengar og gjörbreytt fjörusamfélögum við Ísland. Mikilvægt er að spá fyrir um mögulegt landnám tegunda byggt á því hvaða tegundir eru í nágrenni helstu viðskiptahafna Íslendinga. Út frá slíkum spám mætti beita markvissum aðferðum til að koma í veg fyrir flutning varasamra tegunda, ekki síst með skipaferðum. Forvarnir eru lang áhrifaríkasta og ódýrasta leiðin til að ná árangri, en áðurnefnd reglugerð um kjölfestuvatn miðar einmitt að því. Þá boða drög að frumvarpi til breytinga á lögum um náttúruvernd aukna varkárni við innflutning og eru því einnig liður í að verja hafsvæði Íslands fyrir ágengum tegundum. Það er von undirritaðra að þeim áherslubreytingum sem orðið hafa eða eru boðaðar í íslensku regluverki verði fylgt eftir. Einnig er brýnt að almenn vitund um framandi lífverur vaxi og að tilkynnt sé um fund nýrra tegunda til viðeigandi stofnana. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Enga saltdreifara á Bessastaði takk Skírnir Garðarsson Skoðun Eins og sandur úr greip Jón Steindór Valdimarsson Skoðun Bakslag í streymi Silja Snædal Drífudóttir Skoðun Hvernig forseta vilt þú? Valdís Arnarsdóttir Skoðun Sögufölsun eytt í kyrrþey Hjörtur Hjartarson Skoðun Óbærileg léttúð VG Jakob Frímann Magnússon Skoðun Spurðu fólkið Halla Tómasdóttir Skoðun Satt og logið Bryndís Schram Skoðun Hvar er eldhúsglugginn? Elsa Ævarsdóttir Skoðun Áhugaverðir tímar kalla á áhugaverðan forseta Cody Alexander Skahan Skoðun Skoðun Skoðun Eins og sandur úr greip Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Enga saltdreifara á Bessastaði takk Skírnir Garðarsson skrifar Skoðun Hvernig forseta vilt þú? Valdís Arnarsdóttir skrifar Skoðun Spurðu fólkið Halla Tómasdóttir skrifar Skoðun Vopn, sprengjur og annað eins Árný Björg Blandon skrifar Skoðun Hvar er eldhúsglugginn? Elsa Ævarsdóttir skrifar Skoðun Bakslag í streymi Silja Snædal Drífudóttir skrifar Skoðun Tímaskekkja á 21. öldinni Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Hver er pælingin? Ásgeir Brynjar Torfason skrifar Skoðun Í átt að velsæld á nokkrum mínútum Olga Björt Þórðardóttir skrifar Skoðun Er fyrirmyndarríkið Ísland í ruslflokki í sorpmálum? Sigurður Páll Jónsson skrifar Skoðun Takk fyrir vettlingana! Hópur foreldra leikskólabarna í Reykjavík skrifar Skoðun Hvað varð um samveruna? Hildur Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Listir og velferð Kristín Valsdóttir skrifar Skoðun Er forsetaframbjóðendum umhugað um dýravernd? Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Þegar þú vilt miklu meira bákn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Óbærileg léttúð VG Jakob Frímann Magnússon skrifar Skoðun Að hafa áhrif á nærumhverfi sitt Guðbrandur Einarsson skrifar Skoðun Framtíð innri markaðarins Gunnar Bragi Sveinsson skrifar Skoðun Satt og logið Bryndís Schram skrifar Skoðun Alþjóðlegi leiðsöguhundadagurinn Sigþór U. Hallfreðsson skrifar Skoðun Framsókn leggst ekki í duftið Guðmundur Birkir Þorkelsson skrifar Skoðun Að dreyma um alheim góðvildar Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Að bjarga sex lífum á mínútu í hálfa öld Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Þegar þú ert báknið Gabríel Ingimarsson skrifar Skoðun Svik við þjóðina Alfreð Sturla Böðvarsson skrifar Skoðun Innivist er mikilvægasti þátturinn við hönnun íbúða! Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Brautryðjandinn Baldur Þóra Björk Smith skrifar Skoðun Katrín og Gunnar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ótímabundin leyfi, ótímabundið náttúruníð Elvar Örn Friðriksson skrifar Sjá meira
Guðmundur Ingi Guðbrandsson líffræðingur Framandi lífverur eru þær sem finnast utan náttúrulegra heimkynna vegna viljandi eða óviljandi flutnings af mannavöldum. Lítill hluti framandi lífvera verður ágengur og veldur skaða fyrir aðrar tegundir eða spillir hagsmunum mannsins. Flutningur framandi lífvera milli hafsvæða er mikið áhyggjuefni á heimsvísu því víða hefur orðið tjón á lífríki sjávar vegna ágengra tegunda. Skaðinn hefur verið frá því að vera smávægilegur upp í að kollvarpa heilum vistkerfum. Framandi lífverur hafa líka valdið skemmdum á skipum, veiðarfærum, vatnsleiðslum og eldi fisks og skeldýra. Á lista yfir óæskilegustu lífverurnar sem staðfest hefur verið að flytjist milli landa á þennan hátt eru m.a. skeldýr, krabbadýr, þörungar og bakteríur sem hafa valdið skaða á lífríki í Vestur-Evrópu. Með hækkandi hitastigi sjávar hafa víða skapast skilyrði fyrir framandi tegundir til að koma undir sig fótunum í umhverfi sem þær hefðu annars ekki getað þrifist í. Á Íslandi hefur fremur lítið verið fjallað um framandi ágengar lífverur í sjó, þrátt fyrir að veruleg efnahagsleg verðmæti felist í lífríki hafsins. Vegna landfræðilegrar einangrunar Íslands og e.t.v. fyrir tilviljun höfum við fram til þessa sloppið vel við skaða af völdum ágengra tegunda í sjó en auknir sjóflutningar milli landa á undanförnum árum og áratugum, auk yfirvofandi loftslagsbreytinga, gætu breytt því. Helstu flutningsleiðir Framandi tegundir eru einkum taldar berast á milli hafsvæða eftir þremur leiðum: Kjölfestuvatni skipa, sem ásætur á skipsskrokkum og með tilflutningi sjávareldisdýra. Af þessum flutningsleiðum er kjölfestuvatnið talið mikilvægast. Kjölfestuvatn er einkum notað til að þyngja og styrkja flutningaskip þegar þau eru með lítinn farm. Vatnið er tekið inn í skipið á einum stað en losað í nágrenni við höfn þar sem vörur eru sóttar, oft í öðrum heimshluta. Metið hefur verið að á hverjum degi geti nokkur þúsund tegundir flust á milli staða á þennan hátt og hafa a.m.k. 500 þeirra myndað lífvænlega stofna við strendur Evrópu. Engar upplýsingar eru til um losun kjölfestuvatns við Íslandsstrendur fram til þessa en það á að breytast með nýrri reglugerð um takmarkanir á losun kjölfestuvatns, sem umhverfisráðherra setti um mitt síðasta ár.Nýjar tegundir við Ísland og áhrif þeirraRannveig Magnúsdóttir líffræðingurTalið er að nokkrar nýjar tegundir við Ísland hafi borist hingað vegna beinna eða óbeinna áhrifa mannsins. Á meðal þeirra eru flundra (ósakoli), sandrækja, grjótkrabbi (klettakrabbi), sandskel, hjartaskel, fitjafló og sagþang. Fremur lítið er enn vitað um möguleg áhrif þessara tegunda á lífríki sjávar við Ísland. Þó er t.d. þekkt að flundra á í samkeppni við laxfiska í ám og étur laxaseiði, sandrækja er öflugur afræningi á skarkolaseiðum og grjótkrabbi er árásargjarn gagnvart öðrum kröbbum. Þekkt er að langur tími getur liðið frá landnámi þar til áhrif framandi tegundar koma fram. Of snemmt er því að draga miklar ályktanir um áhrif þessara tegunda, t.d. hvort þær verði mögulega nytjastofnar framtíðarinnar eða að einhverjar þeirra hafi neikvæð áhrif á íslenskar nytjategundir eða aðrar lífverur. Nauðsynlegt er að efla rannsóknir á þessum framandi lífverum til að hægt verði að fylgjast með og bregðast strax við ef stefnir í óefni.VarnirMjög erfitt er að verjast ágengum lífverum eftir að þær hafa náð fótfestu á nýju svæði og er baráttan enn erfiðari í sjó en á landi. Vistfræðingar hafa áhyggjur af komu ýmissa framandi sjávarlífvera, t.d. þörungaætanna mararhettu og fjörudoppu, en ef þær bærust hingað er talið að þær gætu orðið ágengar og gjörbreytt fjörusamfélögum við Ísland. Mikilvægt er að spá fyrir um mögulegt landnám tegunda byggt á því hvaða tegundir eru í nágrenni helstu viðskiptahafna Íslendinga. Út frá slíkum spám mætti beita markvissum aðferðum til að koma í veg fyrir flutning varasamra tegunda, ekki síst með skipaferðum. Forvarnir eru lang áhrifaríkasta og ódýrasta leiðin til að ná árangri, en áðurnefnd reglugerð um kjölfestuvatn miðar einmitt að því. Þá boða drög að frumvarpi til breytinga á lögum um náttúruvernd aukna varkárni við innflutning og eru því einnig liður í að verja hafsvæði Íslands fyrir ágengum tegundum. Það er von undirritaðra að þeim áherslubreytingum sem orðið hafa eða eru boðaðar í íslensku regluverki verði fylgt eftir. Einnig er brýnt að almenn vitund um framandi lífverur vaxi og að tilkynnt sé um fund nýrra tegunda til viðeigandi stofnana.