Er íslenska geðheilbrigðiskerfið of strangt þegar kemur að nauðungarvistun? Arna Ósk Óskarsdóttir skrifar 8. mars 2025 18:00 Ísland hefur áratugum saman lagt áherslu á að vernda sjálfsákvörðunarrétt einstaklingsins. Það er eðlilegt og sjálfsagt. En hvað gerist þegar sá réttur veldur því að einstaklingar með alvarlega geðsjúkdóma fá ekki þá aðstoð sem þeir þurfa? Hvað gerist þegar fjölskyldur standa hjálparvana á meðan ástand ástvinar þeirra versnar, án þess að nokkur grípi inn í? Við stöndum frammi fyrir því að nauðsynleg inngrip í íslenska heilbrigðiskerfinu koma oft of seint. Löggjöf og reglur sem standa í vegi Í dag er einungis hægt að nauðungarvista einstakling ef hann er talinn verulega hættulegur sjálfum sér eða öðrum. Þrátt fyrir að margir veikir einstaklingar hafni meðferð, er ekki hægt að grípa inn í fyrr en of seint. Nauðungarvistun er síðasta úrræðið en það er engin raunveruleg millileið til að grípa inn í áður en geðsjúkdómurinn verður lífshættulegur. Fjölskyldur sem leita aðstoðar eru sendar í endalausan hring kerfisins, þar sem lokaðar dyr eru algengari en lausnir. Íslenska heilbrigðiskerfið vinnur eftir stefnu um samþætta og samfellda þjónustu við geðsjúka. Í þeirri stefnu er lögð áhersla á forvarnir, snemmtæka íhlutun og samþættingu heilbrigðis- og félagsþjónustu. Það hljómar vel á pappír, en þegar kemur að raunverulegum aðstæðum er lítið um framkvæmd. Skortur er á sérhæfðum teymum, biðtími eftir þjónustu er óásættanlega langur og samhæfing innan kerfisins er ábótavant. Samkvæmt Ríkisendurskoðun skortir stjórnvöld yfirsýn yfir stöðu geðheilbrigðismála og engin samræmd yfirstjórn er til staðar í geðheilbrigðisþjónustunni. Hvað segja rannsóknir? Rannsóknir sýna að snemmtæk íhlutun getur dregið úr alvarleika einkenna og bætt langtímahorfur hjá einstaklingum með geðsjúkdóma. Þegar geðrof er komið á alvarlegt stig verður meðferð erfiðari og úrræðin færri. Bestu aðferðirnar sem notaðar hafa verið í öðrum löndum byggja á þrepaskiptri nálgun, þar sem byrjað er á vægum inngripum, unnið með fjölskyldum og síðan gripið inn í af meiri þunga ef ástandið krefst þess. Sérhæfð teymi sem heimsækja sjúklinga í sínu eigin umhverfi hafa sýnt fram á betri árangur en hefðbundin sjúkrahúsinnlögn. Ein stærsta breytingin sem mætti innleiða á Íslandi er að veita aðstandendum meira vægi í ákvarðanatöku. Í Noregi og Bretlandi er hægt að leggja fram formlegt aðstandendamat, þar sem fjölskyldan getur veitt upplýsingar sem læknar verða að taka til greina. Það myndi gera kleift að bregðast við fyrr og tryggja að fólk fái meðferð áður en sjúkdómurinn tekur yfir líf þess.Lausnir sem gætu virkað á Íslandi Það eru margar leiðir til að laga þetta kerfi án þess að skerða sjálfsákvörðunarrétt einstaklinga um of. Hér eru nokkrar þeirra: • Aðstandendur fái meira vægi í ákvarðanatöku – Lögfesting formlegs aðstandendamats gæti leitt til snemmtækari íhlutunar. • Fyrirfram samþykkt meðferðaráætlun – Einstaklingar sem hafa greinst með alvarlega geðsjúkdóma gætu sett fram viljayfirlýsingu í góðu jafnvægi um hvernig þeim verði veitt meðferð ef ástand þeirra versnar. • Varnarvistun í stað nauðungarvistunar – Tímabundin innlögn í öruggu umhverfi í stað þess að bíða eftir að einstaklingur verði hættulegur sjálfum sér eða öðrum. • Sérhæfð geðteymi innan lögreglunnar – Geðteymi sem innihalda bæði lögreglu og geðheilbrigðisstarfsfólk, til að bregðast við neyðartilvikum af meiri mannúð. • Aukin fræðsla og stuðningur fyrir aðstandendur – Fjölskyldur þurfa betri upplýsingar, ráðgjöf og stuðningshópa til að takast á við þessa erfiðu stöðu. Í dag virðist íslenska heilbrigðiskerfið standa hjá á meðan fjölskyldur berjast einar við kerfið. Þeir sem þekkja einstaklinginn best hafa engin verkfæri til að hjálpa honum. Það er ekki ásættanlegt að bíða eftir harmleik áður en gripið er inn í. Ef við viljum raunverulega bæta geðheilbrigðiskerfið verðum við að taka þessa umræðu alvarlega og grípa til breytinga. Það er ekki mannúðlegt að standa hjá og leyfa fólki að sökkva dýpra í veikindin án nokkurrar aðstoðar. Höfundur er aðstandandi Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Geðheilbrigði Mest lesið Til þeirra sem fagna Sigurður Gísli Bond Snorrason Skoðun Stöðvum helvíti á jörðu Birna Þórarinsdóttir,Bjarni Gíslason,Gísli Rafn Ólafsson,Sigríður Schram,Stella Samúelsdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir Skoðun Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum Þórður Snær Júlíusson Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir Skoðun Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson Skoðun Hversu mikið er nóg? Guðríður Eldey Arnardóttir Skoðun Að semja er ekki veikleiki – það er forsenda lýðræðis Elliði Vignisson Skoðun Sumar og sól – en ekki alltaf sátt í sálinni Ellen Calmon Skoðun Þetta eru ekki eðlileg vinnubrögð Bryndís Haraldsdóttir Skoðun Geislameðferð sem lífsbjörg Ingibjörg Isaksen Skoðun Skoðun Skoðun Kúnstin að vera ósammála sjálfum sér Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson skrifar Skoðun Geislameðferð sem lífsbjörg Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Þetta eru ekki eðlileg vinnubrögð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Stöðvum helvíti á jörðu Birna Þórarinsdóttir,Bjarni Gíslason,Gísli Rafn Ólafsson,Sigríður Schram,Stella Samúelsdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Hversu mikið er nóg? Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Til þeirra sem fagna Sigurður Gísli Bond Snorrason skrifar Skoðun Að semja er ekki veikleiki – það er forsenda lýðræðis Elliði Vignisson skrifar Skoðun Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Sumar og sól – en ekki alltaf sátt í sálinni Ellen Calmon skrifar Skoðun Að flokka hver vinnur og hver tapar Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Hagur hluthafanna alltaf og undantekningarlaust í forgangi Jón Kaldal skrifar Skoðun Má berja blaðamenn? Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar Skoðun Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá Sveinn Rúnar Hauksson skrifar Skoðun Samfélagið innan samfélagsins Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Til hamingju Íslendingar með nýja Óperu Andri Björn Róbertsson skrifar Skoðun Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson skrifar Skoðun „Oft er flagð undir fögru skinni“ Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir skrifar Skoðun Fjögurra daga vinnuvika – nýr veruleiki? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Ráðherra gengur fram án laga Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Hagkvæmur kostur utan friðlands Jóna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og inntak Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Sumargjöf Þórunn Sigurðardóttir skrifar Skoðun Hannað fyrir miklu stærri markaði Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Grafarvogur framtíðar verður til Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Málþófið um veiðigjöldin vekur miskunnsama Samverja Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Menntastefna 2030 Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ágætu fyrrum samstarfsaðilar á Þjóðminjasafni Íslands Uggi Jónsson skrifar Sjá meira
Ísland hefur áratugum saman lagt áherslu á að vernda sjálfsákvörðunarrétt einstaklingsins. Það er eðlilegt og sjálfsagt. En hvað gerist þegar sá réttur veldur því að einstaklingar með alvarlega geðsjúkdóma fá ekki þá aðstoð sem þeir þurfa? Hvað gerist þegar fjölskyldur standa hjálparvana á meðan ástand ástvinar þeirra versnar, án þess að nokkur grípi inn í? Við stöndum frammi fyrir því að nauðsynleg inngrip í íslenska heilbrigðiskerfinu koma oft of seint. Löggjöf og reglur sem standa í vegi Í dag er einungis hægt að nauðungarvista einstakling ef hann er talinn verulega hættulegur sjálfum sér eða öðrum. Þrátt fyrir að margir veikir einstaklingar hafni meðferð, er ekki hægt að grípa inn í fyrr en of seint. Nauðungarvistun er síðasta úrræðið en það er engin raunveruleg millileið til að grípa inn í áður en geðsjúkdómurinn verður lífshættulegur. Fjölskyldur sem leita aðstoðar eru sendar í endalausan hring kerfisins, þar sem lokaðar dyr eru algengari en lausnir. Íslenska heilbrigðiskerfið vinnur eftir stefnu um samþætta og samfellda þjónustu við geðsjúka. Í þeirri stefnu er lögð áhersla á forvarnir, snemmtæka íhlutun og samþættingu heilbrigðis- og félagsþjónustu. Það hljómar vel á pappír, en þegar kemur að raunverulegum aðstæðum er lítið um framkvæmd. Skortur er á sérhæfðum teymum, biðtími eftir þjónustu er óásættanlega langur og samhæfing innan kerfisins er ábótavant. Samkvæmt Ríkisendurskoðun skortir stjórnvöld yfirsýn yfir stöðu geðheilbrigðismála og engin samræmd yfirstjórn er til staðar í geðheilbrigðisþjónustunni. Hvað segja rannsóknir? Rannsóknir sýna að snemmtæk íhlutun getur dregið úr alvarleika einkenna og bætt langtímahorfur hjá einstaklingum með geðsjúkdóma. Þegar geðrof er komið á alvarlegt stig verður meðferð erfiðari og úrræðin færri. Bestu aðferðirnar sem notaðar hafa verið í öðrum löndum byggja á þrepaskiptri nálgun, þar sem byrjað er á vægum inngripum, unnið með fjölskyldum og síðan gripið inn í af meiri þunga ef ástandið krefst þess. Sérhæfð teymi sem heimsækja sjúklinga í sínu eigin umhverfi hafa sýnt fram á betri árangur en hefðbundin sjúkrahúsinnlögn. Ein stærsta breytingin sem mætti innleiða á Íslandi er að veita aðstandendum meira vægi í ákvarðanatöku. Í Noregi og Bretlandi er hægt að leggja fram formlegt aðstandendamat, þar sem fjölskyldan getur veitt upplýsingar sem læknar verða að taka til greina. Það myndi gera kleift að bregðast við fyrr og tryggja að fólk fái meðferð áður en sjúkdómurinn tekur yfir líf þess.Lausnir sem gætu virkað á Íslandi Það eru margar leiðir til að laga þetta kerfi án þess að skerða sjálfsákvörðunarrétt einstaklinga um of. Hér eru nokkrar þeirra: • Aðstandendur fái meira vægi í ákvarðanatöku – Lögfesting formlegs aðstandendamats gæti leitt til snemmtækari íhlutunar. • Fyrirfram samþykkt meðferðaráætlun – Einstaklingar sem hafa greinst með alvarlega geðsjúkdóma gætu sett fram viljayfirlýsingu í góðu jafnvægi um hvernig þeim verði veitt meðferð ef ástand þeirra versnar. • Varnarvistun í stað nauðungarvistunar – Tímabundin innlögn í öruggu umhverfi í stað þess að bíða eftir að einstaklingur verði hættulegur sjálfum sér eða öðrum. • Sérhæfð geðteymi innan lögreglunnar – Geðteymi sem innihalda bæði lögreglu og geðheilbrigðisstarfsfólk, til að bregðast við neyðartilvikum af meiri mannúð. • Aukin fræðsla og stuðningur fyrir aðstandendur – Fjölskyldur þurfa betri upplýsingar, ráðgjöf og stuðningshópa til að takast á við þessa erfiðu stöðu. Í dag virðist íslenska heilbrigðiskerfið standa hjá á meðan fjölskyldur berjast einar við kerfið. Þeir sem þekkja einstaklinginn best hafa engin verkfæri til að hjálpa honum. Það er ekki ásættanlegt að bíða eftir harmleik áður en gripið er inn í. Ef við viljum raunverulega bæta geðheilbrigðiskerfið verðum við að taka þessa umræðu alvarlega og grípa til breytinga. Það er ekki mannúðlegt að standa hjá og leyfa fólki að sökkva dýpra í veikindin án nokkurrar aðstoðar. Höfundur er aðstandandi
Stöðvum helvíti á jörðu Birna Þórarinsdóttir,Bjarni Gíslason,Gísli Rafn Ólafsson,Sigríður Schram,Stella Samúelsdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir Skoðun
Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum Þórður Snær Júlíusson Skoðun
Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson Skoðun
Skoðun Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson skrifar
Skoðun Stöðvum helvíti á jörðu Birna Þórarinsdóttir,Bjarni Gíslason,Gísli Rafn Ólafsson,Sigríður Schram,Stella Samúelsdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar
Skoðun Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum Þórður Snær Júlíusson skrifar
Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar
Stöðvum helvíti á jörðu Birna Þórarinsdóttir,Bjarni Gíslason,Gísli Rafn Ólafsson,Sigríður Schram,Stella Samúelsdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir Skoðun
Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum Þórður Snær Júlíusson Skoðun
Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson Skoðun