Fornleifavernd á Íslandi, kvöð eða kostur? Kristín Huld Sigurðardóttir skrifar 10. nóvember 2011 08:00 Er vernd og varðveisla fornleifa kvöð á samfélaginu eða felast ónýtt tækifæri í að huga betur að verðmætum sem felast í minjum? Flestar þjóðir í kringum okkur hafa áttað sig á hvílík verðmæti fornleifar þeirra eru og benda rannsóknir til að fornleifar og forn hús, sem er vel haldið við, auki verðgildi annarra eigna í nærumhverfinu. Menningartengd ferðaþjónusta sem beinist fyrst og fremst að minjum fór á flug víða erlendis á tíunda áratug síðustu aldar í kjölfar aukinnar hnattvæðingar og bættrar upplýsingamiðlunar. Könnun sem gerð var meðal erlendra ferðamanna fyrir Ferðamálastofu árið 2010 bendir til að rúmlega 30% aðspurðra komu til landsins vegna áhuga á íslenskri sögu og menningu. Það er í samræmi við erlendar kannanir sem benda til þess að yfir 20% ferðamanna séu að ferðast til að skoða minjastaði. Á undanförnum áratugum hafa yfirvöld víða um heim lagst í útreikninga og reynt að meta hagrænt gildi fornleifa út frá beinum tekjum af minjunum, og út frá skatttekjum og hagnaði vegna afleiddra starfa. Þannig mátu Bretar nýlega tekjur nærsamfélagsins af varnarvegg Hadríanusar keisara frá 2. öld e.Kr. (Hadrians Wall) upp á 880 milljónir punda á ársgrundvelli eða rúma 160 milljarða ísl. kr. Af þessu má ráða að fornminjar eru ekki aðeins áhugaverðar fyrir fróðleiksþyrsta einstaklinga heldur geta þær haft hagræna þýðingu fyrir samfélagið allt. Fornleifavernd ríkisins varð til árið 2001 þegar Alþingi ákvað að sameina fornleifanefnd og stjórnsýsluhlutverk Þjóðminjasafns Íslands í sérstaka stofnun með samþykkt laga nr. 107/2001. Haustið 2008 var Fornleifavernd ríkisins með starfsstöðvar á sjö stöðum á landinu en aðeins 11 starfsmenn. Stofnuninni, sem fer með umsýslu allra fornleifa hérlendis, var ætlað mjög naumt fjármagn til rekstrar allt frá upphafi, þannig að hún hefur ekki enn getað sinnt öllum sínum lögbundnu hlutverkum. Á undanförnum árum hefur stofnunin þurft að draga seglin enn frekar saman. Þannig varð að segja upp starfsmanni frá síðustu áramótum og sérfræðingar er gegna sem samsvarar tveimur stöðugildum hafa verið í leyfi allt árið 2011, svo unnt væri að losa um rekstrarfjármagn. Hér er um að ræða rúmlega 27% starfsfólksins og er það nokkuð stór biti hjá fámennri stofnun. Allir starfa þessir aðilar á landsbyggðinni þannig að segja má að minjavarsla hafi verið lögð niður á stórum hluta landsins, Austurlandi og Vestfjörðum. Í þessu sambandi er áhugavert að skoða fjárlög undanfarinna tíu ára sem gefa ákveðna sýn á það fjármagn sem ríkið hefur varið til náttúru- og minjaverndar á því tímabili. Um leið kemur fram nokkuð raunsönn mynd af því hvernig fjármagni ríkisins er skipt milli stofnana sem fást við þessa málaflokka. Sjá má af myndinni hér að ofan, þar sem neðri línan sýnir fjármagn sem fer til stofnana sem sjá um fornleifavernd og friðuð hús en sú efri til stjórnsýslu náttúru, ótrúlegan mun á fjárveitingum ríkisins til þessa tveggja málaflokka. Staðreyndin er sú að minjaverndarstofnanir fá að jafnaði um 6-7% af fjármagni sem veitt er til allra stofnana sem hafa stjórnsýsluhlutverk vegna umhverfisins. Fjármagn, sem Alþingi ákveður, til skilgreindra verkefna innan málaflokkanna, er hér undanskilið, en munurinn á því fjármagni er jafn sláandi. Árið 2012 eru Fornleifavernd ríkisins ætlaðar 85,2 millj.kr. úr ríkissjóði til að reka stofnun með starfsstöðvar á sjö stöðum á landinu og til allra þeirra verkefna sem stofnuninni er ætlað að sinna samkvæmt lögum. Meðal þeirra er viðhald fornminja, vöktun minja og minjasvæða, bætt aðgengi á minjastöðum, björgunarrannsóknir og fjöldi annarra verkefna sem fræðast má betur um í þjóðminjalögum nr. 107/2001. Afleiðingar þess að ekki fæst fjármagn til verkefnanna sem nefnd eru hér á undan eða til fornleifaskráningar eru m.a. að ekki hefur enn reynst unnt að marka raunhæfa stefnu í fornleifavernd á Íslandi, sem er nauðsynlegt í tengslum við skipulagsáætlanir sveitarfélaga. Þá eru minjar að skemmast víða um land. Fornleifar eru verðmæti. Ekki bara sem hlutlægur arfur sögunnar sem okkur ber að varðveita fyrir komandi kynslóðir með hliðsjón af lögum og alþjóðlegum samþykktum sem Ísland hefur undirritað, heldur eru þær einnig hagræn verðmæti sem ber að sinna af myndugleik og fagmennsku. Ekki síst er mikilvægt að horfa til þýðingar fornminja og menningarlandslags fyrir ferðaþjónustuna um allt land. Ljóst er að ferðaþjónustan er að missa af tækifærum og íslenska ríkið er að missa af verðmætum og skatttekjum með því að láta fornleifar landsins sitja á hakanum. Fornleifavernd er kostur en ekki kvöð. Hún skapar verðmæti fyrir íslenskt samfélag ef vel er á haldið. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Af hverju kýs ég ekki Katrínu Jakobs Birgir Dýrfjörð Skoðun Útrýming mannsins á RÚV Vala Hafstað Skoðun Kjósum sameiningu, ekki sundrungu Helgi Ingólfsson Skoðun Riðið á Bessastöðum? Guðmunda G. Guðmundsdóttir Skoðun Heillandi Halla Hrund Stefán Hilmarsson Skoðun Leikskólakennara á eftirlaunum er ofboðið Ásdís Ólafsdóttir Skoðun Söngvakeppni og stríðsglæpir Ragnhildur Hólmgeirsdóttir Skoðun Ókostir forsetaframbjóðandans Katrínar Jakobsdóttur Alfreð Sturla Böðvarsson Skoðun Frambjóðandi Sjálfstæðisflokksins? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Svik forsetaframbjóðanda við börnin á Gaza Salvör Gullbrá Þórarinsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Af hverju kýs ég ekki Katrínu Jakobs Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Kjósum sameiningu, ekki sundrungu Helgi Ingólfsson skrifar Skoðun Forseti allra Ragnhildur Björt Björnsdóttir skrifar Skoðun Ný nálgun í afreksíþróttum – Nýsköpun Erlingur Jóhannsson skrifar Skoðun Prófsteinninn Katrín Harðardóttir skrifar Skoðun Innrás á Rafah stríðir gegn allri mannúð Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Börnin okkar Hlédís Sveinsdóttir skrifar Skoðun Vextir geta og þurfa að lækka Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Söngvakeppni og stríðsglæpir Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar Skoðun Leikskólakennara á eftirlaunum er ofboðið Ásdís Ólafsdóttir skrifar Skoðun Óttasleginn mömmuher og Eurovision Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Já, Katrín Hjálmar Sveinsson skrifar Skoðun Frambjóðandi Sjálfstæðisflokksins? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Heillandi Halla Hrund Stefán Hilmarsson skrifar Skoðun Riðið á Bessastöðum? Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Að lifa í skugga heilsubrests Svanberg Hreinsson skrifar Skoðun Umræðan um dánaraðstoð Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Útrýming mannsins á RÚV Vala Hafstað skrifar Skoðun Opið bréf til samgönguráðherra og vegamálastjóra Hópur ferðaþjóna í Dölunum skrifar Skoðun Hugleiðingar ellilífeyrisþega um landsmálin og orkumálin Ingimundur Andrésson skrifar Skoðun Að tilheyra - Fjölmenningarþing Reykjavíkur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Katrínu sem forseta Stefán Friðrik Stefánsson skrifar Skoðun Fegin að vera frekar spurð hvaðan ég sé, en „hverra manna ertu“ Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Þekking á naloxone nefúða getur bjargað lífi Hildur Vattnes Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Svik forsetaframbjóðanda við börnin á Gaza Salvör Gullbrá Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Getum við breytt fortíðinni? Ásgeir Jónsson skrifar Skoðun Á að banna TikTok? Óttar Birgisson skrifar Skoðun Gerum góðan dal enn betri Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Ný norræn stjórnarskrá Hrannar Björn Arnarsson,Ragnheiður Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Getum við verið hamingjusöm í vinnunni? Héðinn Sveinbjörnsson skrifar Sjá meira
Er vernd og varðveisla fornleifa kvöð á samfélaginu eða felast ónýtt tækifæri í að huga betur að verðmætum sem felast í minjum? Flestar þjóðir í kringum okkur hafa áttað sig á hvílík verðmæti fornleifar þeirra eru og benda rannsóknir til að fornleifar og forn hús, sem er vel haldið við, auki verðgildi annarra eigna í nærumhverfinu. Menningartengd ferðaþjónusta sem beinist fyrst og fremst að minjum fór á flug víða erlendis á tíunda áratug síðustu aldar í kjölfar aukinnar hnattvæðingar og bættrar upplýsingamiðlunar. Könnun sem gerð var meðal erlendra ferðamanna fyrir Ferðamálastofu árið 2010 bendir til að rúmlega 30% aðspurðra komu til landsins vegna áhuga á íslenskri sögu og menningu. Það er í samræmi við erlendar kannanir sem benda til þess að yfir 20% ferðamanna séu að ferðast til að skoða minjastaði. Á undanförnum áratugum hafa yfirvöld víða um heim lagst í útreikninga og reynt að meta hagrænt gildi fornleifa út frá beinum tekjum af minjunum, og út frá skatttekjum og hagnaði vegna afleiddra starfa. Þannig mátu Bretar nýlega tekjur nærsamfélagsins af varnarvegg Hadríanusar keisara frá 2. öld e.Kr. (Hadrians Wall) upp á 880 milljónir punda á ársgrundvelli eða rúma 160 milljarða ísl. kr. Af þessu má ráða að fornminjar eru ekki aðeins áhugaverðar fyrir fróðleiksþyrsta einstaklinga heldur geta þær haft hagræna þýðingu fyrir samfélagið allt. Fornleifavernd ríkisins varð til árið 2001 þegar Alþingi ákvað að sameina fornleifanefnd og stjórnsýsluhlutverk Þjóðminjasafns Íslands í sérstaka stofnun með samþykkt laga nr. 107/2001. Haustið 2008 var Fornleifavernd ríkisins með starfsstöðvar á sjö stöðum á landinu en aðeins 11 starfsmenn. Stofnuninni, sem fer með umsýslu allra fornleifa hérlendis, var ætlað mjög naumt fjármagn til rekstrar allt frá upphafi, þannig að hún hefur ekki enn getað sinnt öllum sínum lögbundnu hlutverkum. Á undanförnum árum hefur stofnunin þurft að draga seglin enn frekar saman. Þannig varð að segja upp starfsmanni frá síðustu áramótum og sérfræðingar er gegna sem samsvarar tveimur stöðugildum hafa verið í leyfi allt árið 2011, svo unnt væri að losa um rekstrarfjármagn. Hér er um að ræða rúmlega 27% starfsfólksins og er það nokkuð stór biti hjá fámennri stofnun. Allir starfa þessir aðilar á landsbyggðinni þannig að segja má að minjavarsla hafi verið lögð niður á stórum hluta landsins, Austurlandi og Vestfjörðum. Í þessu sambandi er áhugavert að skoða fjárlög undanfarinna tíu ára sem gefa ákveðna sýn á það fjármagn sem ríkið hefur varið til náttúru- og minjaverndar á því tímabili. Um leið kemur fram nokkuð raunsönn mynd af því hvernig fjármagni ríkisins er skipt milli stofnana sem fást við þessa málaflokka. Sjá má af myndinni hér að ofan, þar sem neðri línan sýnir fjármagn sem fer til stofnana sem sjá um fornleifavernd og friðuð hús en sú efri til stjórnsýslu náttúru, ótrúlegan mun á fjárveitingum ríkisins til þessa tveggja málaflokka. Staðreyndin er sú að minjaverndarstofnanir fá að jafnaði um 6-7% af fjármagni sem veitt er til allra stofnana sem hafa stjórnsýsluhlutverk vegna umhverfisins. Fjármagn, sem Alþingi ákveður, til skilgreindra verkefna innan málaflokkanna, er hér undanskilið, en munurinn á því fjármagni er jafn sláandi. Árið 2012 eru Fornleifavernd ríkisins ætlaðar 85,2 millj.kr. úr ríkissjóði til að reka stofnun með starfsstöðvar á sjö stöðum á landinu og til allra þeirra verkefna sem stofnuninni er ætlað að sinna samkvæmt lögum. Meðal þeirra er viðhald fornminja, vöktun minja og minjasvæða, bætt aðgengi á minjastöðum, björgunarrannsóknir og fjöldi annarra verkefna sem fræðast má betur um í þjóðminjalögum nr. 107/2001. Afleiðingar þess að ekki fæst fjármagn til verkefnanna sem nefnd eru hér á undan eða til fornleifaskráningar eru m.a. að ekki hefur enn reynst unnt að marka raunhæfa stefnu í fornleifavernd á Íslandi, sem er nauðsynlegt í tengslum við skipulagsáætlanir sveitarfélaga. Þá eru minjar að skemmast víða um land. Fornleifar eru verðmæti. Ekki bara sem hlutlægur arfur sögunnar sem okkur ber að varðveita fyrir komandi kynslóðir með hliðsjón af lögum og alþjóðlegum samþykktum sem Ísland hefur undirritað, heldur eru þær einnig hagræn verðmæti sem ber að sinna af myndugleik og fagmennsku. Ekki síst er mikilvægt að horfa til þýðingar fornminja og menningarlandslags fyrir ferðaþjónustuna um allt land. Ljóst er að ferðaþjónustan er að missa af tækifærum og íslenska ríkið er að missa af verðmætum og skatttekjum með því að láta fornleifar landsins sitja á hakanum. Fornleifavernd er kostur en ekki kvöð. Hún skapar verðmæti fyrir íslenskt samfélag ef vel er á haldið.
Skoðun Fegin að vera frekar spurð hvaðan ég sé, en „hverra manna ertu“ Matthildur Björnsdóttir skrifar