Fornleifavernd á Íslandi, kvöð eða kostur? Kristín Huld Sigurðardóttir skrifar 10. nóvember 2011 08:00 Er vernd og varðveisla fornleifa kvöð á samfélaginu eða felast ónýtt tækifæri í að huga betur að verðmætum sem felast í minjum? Flestar þjóðir í kringum okkur hafa áttað sig á hvílík verðmæti fornleifar þeirra eru og benda rannsóknir til að fornleifar og forn hús, sem er vel haldið við, auki verðgildi annarra eigna í nærumhverfinu. Menningartengd ferðaþjónusta sem beinist fyrst og fremst að minjum fór á flug víða erlendis á tíunda áratug síðustu aldar í kjölfar aukinnar hnattvæðingar og bættrar upplýsingamiðlunar. Könnun sem gerð var meðal erlendra ferðamanna fyrir Ferðamálastofu árið 2010 bendir til að rúmlega 30% aðspurðra komu til landsins vegna áhuga á íslenskri sögu og menningu. Það er í samræmi við erlendar kannanir sem benda til þess að yfir 20% ferðamanna séu að ferðast til að skoða minjastaði. Á undanförnum áratugum hafa yfirvöld víða um heim lagst í útreikninga og reynt að meta hagrænt gildi fornleifa út frá beinum tekjum af minjunum, og út frá skatttekjum og hagnaði vegna afleiddra starfa. Þannig mátu Bretar nýlega tekjur nærsamfélagsins af varnarvegg Hadríanusar keisara frá 2. öld e.Kr. (Hadrians Wall) upp á 880 milljónir punda á ársgrundvelli eða rúma 160 milljarða ísl. kr. Af þessu má ráða að fornminjar eru ekki aðeins áhugaverðar fyrir fróðleiksþyrsta einstaklinga heldur geta þær haft hagræna þýðingu fyrir samfélagið allt. Fornleifavernd ríkisins varð til árið 2001 þegar Alþingi ákvað að sameina fornleifanefnd og stjórnsýsluhlutverk Þjóðminjasafns Íslands í sérstaka stofnun með samþykkt laga nr. 107/2001. Haustið 2008 var Fornleifavernd ríkisins með starfsstöðvar á sjö stöðum á landinu en aðeins 11 starfsmenn. Stofnuninni, sem fer með umsýslu allra fornleifa hérlendis, var ætlað mjög naumt fjármagn til rekstrar allt frá upphafi, þannig að hún hefur ekki enn getað sinnt öllum sínum lögbundnu hlutverkum. Á undanförnum árum hefur stofnunin þurft að draga seglin enn frekar saman. Þannig varð að segja upp starfsmanni frá síðustu áramótum og sérfræðingar er gegna sem samsvarar tveimur stöðugildum hafa verið í leyfi allt árið 2011, svo unnt væri að losa um rekstrarfjármagn. Hér er um að ræða rúmlega 27% starfsfólksins og er það nokkuð stór biti hjá fámennri stofnun. Allir starfa þessir aðilar á landsbyggðinni þannig að segja má að minjavarsla hafi verið lögð niður á stórum hluta landsins, Austurlandi og Vestfjörðum. Í þessu sambandi er áhugavert að skoða fjárlög undanfarinna tíu ára sem gefa ákveðna sýn á það fjármagn sem ríkið hefur varið til náttúru- og minjaverndar á því tímabili. Um leið kemur fram nokkuð raunsönn mynd af því hvernig fjármagni ríkisins er skipt milli stofnana sem fást við þessa málaflokka. Sjá má af myndinni hér að ofan, þar sem neðri línan sýnir fjármagn sem fer til stofnana sem sjá um fornleifavernd og friðuð hús en sú efri til stjórnsýslu náttúru, ótrúlegan mun á fjárveitingum ríkisins til þessa tveggja málaflokka. Staðreyndin er sú að minjaverndarstofnanir fá að jafnaði um 6-7% af fjármagni sem veitt er til allra stofnana sem hafa stjórnsýsluhlutverk vegna umhverfisins. Fjármagn, sem Alþingi ákveður, til skilgreindra verkefna innan málaflokkanna, er hér undanskilið, en munurinn á því fjármagni er jafn sláandi. Árið 2012 eru Fornleifavernd ríkisins ætlaðar 85,2 millj.kr. úr ríkissjóði til að reka stofnun með starfsstöðvar á sjö stöðum á landinu og til allra þeirra verkefna sem stofnuninni er ætlað að sinna samkvæmt lögum. Meðal þeirra er viðhald fornminja, vöktun minja og minjasvæða, bætt aðgengi á minjastöðum, björgunarrannsóknir og fjöldi annarra verkefna sem fræðast má betur um í þjóðminjalögum nr. 107/2001. Afleiðingar þess að ekki fæst fjármagn til verkefnanna sem nefnd eru hér á undan eða til fornleifaskráningar eru m.a. að ekki hefur enn reynst unnt að marka raunhæfa stefnu í fornleifavernd á Íslandi, sem er nauðsynlegt í tengslum við skipulagsáætlanir sveitarfélaga. Þá eru minjar að skemmast víða um land. Fornleifar eru verðmæti. Ekki bara sem hlutlægur arfur sögunnar sem okkur ber að varðveita fyrir komandi kynslóðir með hliðsjón af lögum og alþjóðlegum samþykktum sem Ísland hefur undirritað, heldur eru þær einnig hagræn verðmæti sem ber að sinna af myndugleik og fagmennsku. Ekki síst er mikilvægt að horfa til þýðingar fornminja og menningarlandslags fyrir ferðaþjónustuna um allt land. Ljóst er að ferðaþjónustan er að missa af tækifærum og íslenska ríkið er að missa af verðmætum og skatttekjum með því að láta fornleifar landsins sitja á hakanum. Fornleifavernd er kostur en ekki kvöð. Hún skapar verðmæti fyrir íslenskt samfélag ef vel er á haldið. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Hér er elíta, um elítu, frá elítu, til elítu Ragnar Kjartansson Skoðun Svona getum komið í veg fyrir að Katrín vinni Björn B. Björnsson Skoðun Ég kýs femínista á Bessastaði Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun Erum við að sjúkdómavæða hegðun og höfum við verið að innleiða aumingjagang inn í samfélagið okkar? Davíð Bergmann Skoðun Forsetinn minn Eygló Egilsdóttir Skoðun Flestir munu kjósa Katrínu Jakobsdóttur, beint eða óbeint, ef… Reynir Böðvarsson Skoðun Varðmenn valdsins Sandra B. Franks Skoðun Til varnar líffjölbreytileika Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Sigþórsdóttir Skoðun Höndlum MS saman Hjördís Ýrr Skúladóttir Skoðun Halla Tómasdóttir og Sólskinsdrengurinn Margrét Dagmar Ericsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Katrínu sem forseta. Eiríkur Finnur Greipsson skrifar Skoðun Óvelkomið Evrópumet Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Flestir munu kjósa Katrínu Jakobsdóttur, beint eða óbeint, ef… Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Breiðar axlir og stór hjörtu Ingunn Rós Kristjánsdóttir ,Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hér er elíta, um elítu, frá elítu, til elítu Ragnar Kjartansson skrifar Skoðun Ég kýs femínista á Bessastaði Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar Skoðun Varðmenn valdsins Sandra B. Franks skrifar Skoðun Til varnar líffjölbreytileika Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Sigþórsdóttir skrifar Skoðun Erum við að sjúkdómavæða hegðun og höfum við verið að innleiða aumingjagang inn í samfélagið okkar? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hringborð hafs og eldis: Tækifæri til atvinnuuppbyggingar í haftengdri starfsemi Vöxtur fiskeldis á Íslandi Kjartan Ólafsson skrifar Skoðun Höndlum MS saman Hjördís Ýrr Skúladóttir skrifar Skoðun Forsetinn minn Eygló Egilsdóttir skrifar Skoðun Ísrael verður að hætta að drepa saklausa borgara á Gaza Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Að kjósa með hjartanu! Ásdís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Heilt kjörtímabil án árangurs í loftslagsmálum Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun „Nema í alveg sérstökum tilvikum“ Sigurður Örn Hilmarsson skrifar Skoðun Forseti Íslands – Katrín Jakobsdóttir Guðjón Þórir Sigfússon skrifar Skoðun Baldur er leiðtogi og mannasættir Karl Ágúst Ipsen skrifar Skoðun Fyrir börnin okkar Gunnar Ingi Valgeirsson skrifar Skoðun Stjórnvöld eru stefnulaus í barna- og fjölskyldumálum Lúðvík Júlíusson skrifar Skoðun Halla Hrund fyrir framtíðina Þóra Árnadóttir skrifar Skoðun Halla Tómasdóttir og Sólskinsdrengurinn Margrét Dagmar Ericsdóttir skrifar Skoðun Ferðamálastefna til framtíðar Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Fótbolti og forseti Tómas Ingi Tómasson skrifar Skoðun Taktík. - Fyrir fegurðina og lýðræðið Gunnlaugur Ólafsson skrifar Skoðun Kjósum Baldur fyrir öryggi okkar allra Ragnheiður Hergeirsdóttir skrifar Skoðun Svona getum komið í veg fyrir að Katrín vinni Björn B. Björnsson skrifar Skoðun Þess vegna er Halla Hrund efst Gunnhildur Fríða Hallgrímsdóttir skrifar Skoðun Forsetakosning, auðlindir í þágu almennings Gunnar Hrafn Birgisson skrifar Skoðun Halla Tómasdóttir lætur verkin tala Sigurborg Arnarsdóttir skrifar Sjá meira
Er vernd og varðveisla fornleifa kvöð á samfélaginu eða felast ónýtt tækifæri í að huga betur að verðmætum sem felast í minjum? Flestar þjóðir í kringum okkur hafa áttað sig á hvílík verðmæti fornleifar þeirra eru og benda rannsóknir til að fornleifar og forn hús, sem er vel haldið við, auki verðgildi annarra eigna í nærumhverfinu. Menningartengd ferðaþjónusta sem beinist fyrst og fremst að minjum fór á flug víða erlendis á tíunda áratug síðustu aldar í kjölfar aukinnar hnattvæðingar og bættrar upplýsingamiðlunar. Könnun sem gerð var meðal erlendra ferðamanna fyrir Ferðamálastofu árið 2010 bendir til að rúmlega 30% aðspurðra komu til landsins vegna áhuga á íslenskri sögu og menningu. Það er í samræmi við erlendar kannanir sem benda til þess að yfir 20% ferðamanna séu að ferðast til að skoða minjastaði. Á undanförnum áratugum hafa yfirvöld víða um heim lagst í útreikninga og reynt að meta hagrænt gildi fornleifa út frá beinum tekjum af minjunum, og út frá skatttekjum og hagnaði vegna afleiddra starfa. Þannig mátu Bretar nýlega tekjur nærsamfélagsins af varnarvegg Hadríanusar keisara frá 2. öld e.Kr. (Hadrians Wall) upp á 880 milljónir punda á ársgrundvelli eða rúma 160 milljarða ísl. kr. Af þessu má ráða að fornminjar eru ekki aðeins áhugaverðar fyrir fróðleiksþyrsta einstaklinga heldur geta þær haft hagræna þýðingu fyrir samfélagið allt. Fornleifavernd ríkisins varð til árið 2001 þegar Alþingi ákvað að sameina fornleifanefnd og stjórnsýsluhlutverk Þjóðminjasafns Íslands í sérstaka stofnun með samþykkt laga nr. 107/2001. Haustið 2008 var Fornleifavernd ríkisins með starfsstöðvar á sjö stöðum á landinu en aðeins 11 starfsmenn. Stofnuninni, sem fer með umsýslu allra fornleifa hérlendis, var ætlað mjög naumt fjármagn til rekstrar allt frá upphafi, þannig að hún hefur ekki enn getað sinnt öllum sínum lögbundnu hlutverkum. Á undanförnum árum hefur stofnunin þurft að draga seglin enn frekar saman. Þannig varð að segja upp starfsmanni frá síðustu áramótum og sérfræðingar er gegna sem samsvarar tveimur stöðugildum hafa verið í leyfi allt árið 2011, svo unnt væri að losa um rekstrarfjármagn. Hér er um að ræða rúmlega 27% starfsfólksins og er það nokkuð stór biti hjá fámennri stofnun. Allir starfa þessir aðilar á landsbyggðinni þannig að segja má að minjavarsla hafi verið lögð niður á stórum hluta landsins, Austurlandi og Vestfjörðum. Í þessu sambandi er áhugavert að skoða fjárlög undanfarinna tíu ára sem gefa ákveðna sýn á það fjármagn sem ríkið hefur varið til náttúru- og minjaverndar á því tímabili. Um leið kemur fram nokkuð raunsönn mynd af því hvernig fjármagni ríkisins er skipt milli stofnana sem fást við þessa málaflokka. Sjá má af myndinni hér að ofan, þar sem neðri línan sýnir fjármagn sem fer til stofnana sem sjá um fornleifavernd og friðuð hús en sú efri til stjórnsýslu náttúru, ótrúlegan mun á fjárveitingum ríkisins til þessa tveggja málaflokka. Staðreyndin er sú að minjaverndarstofnanir fá að jafnaði um 6-7% af fjármagni sem veitt er til allra stofnana sem hafa stjórnsýsluhlutverk vegna umhverfisins. Fjármagn, sem Alþingi ákveður, til skilgreindra verkefna innan málaflokkanna, er hér undanskilið, en munurinn á því fjármagni er jafn sláandi. Árið 2012 eru Fornleifavernd ríkisins ætlaðar 85,2 millj.kr. úr ríkissjóði til að reka stofnun með starfsstöðvar á sjö stöðum á landinu og til allra þeirra verkefna sem stofnuninni er ætlað að sinna samkvæmt lögum. Meðal þeirra er viðhald fornminja, vöktun minja og minjasvæða, bætt aðgengi á minjastöðum, björgunarrannsóknir og fjöldi annarra verkefna sem fræðast má betur um í þjóðminjalögum nr. 107/2001. Afleiðingar þess að ekki fæst fjármagn til verkefnanna sem nefnd eru hér á undan eða til fornleifaskráningar eru m.a. að ekki hefur enn reynst unnt að marka raunhæfa stefnu í fornleifavernd á Íslandi, sem er nauðsynlegt í tengslum við skipulagsáætlanir sveitarfélaga. Þá eru minjar að skemmast víða um land. Fornleifar eru verðmæti. Ekki bara sem hlutlægur arfur sögunnar sem okkur ber að varðveita fyrir komandi kynslóðir með hliðsjón af lögum og alþjóðlegum samþykktum sem Ísland hefur undirritað, heldur eru þær einnig hagræn verðmæti sem ber að sinna af myndugleik og fagmennsku. Ekki síst er mikilvægt að horfa til þýðingar fornminja og menningarlandslags fyrir ferðaþjónustuna um allt land. Ljóst er að ferðaþjónustan er að missa af tækifærum og íslenska ríkið er að missa af verðmætum og skatttekjum með því að láta fornleifar landsins sitja á hakanum. Fornleifavernd er kostur en ekki kvöð. Hún skapar verðmæti fyrir íslenskt samfélag ef vel er á haldið.
Erum við að sjúkdómavæða hegðun og höfum við verið að innleiða aumingjagang inn í samfélagið okkar? Davíð Bergmann Skoðun
Skoðun Erum við að sjúkdómavæða hegðun og höfum við verið að innleiða aumingjagang inn í samfélagið okkar? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hringborð hafs og eldis: Tækifæri til atvinnuuppbyggingar í haftengdri starfsemi Vöxtur fiskeldis á Íslandi Kjartan Ólafsson skrifar
Erum við að sjúkdómavæða hegðun og höfum við verið að innleiða aumingjagang inn í samfélagið okkar? Davíð Bergmann Skoðun