Eignayfirfærsla hluthafa í Samherja á hlut sínum í félaginu til afkomenda hefur valdið miklu uppnámi í íslensku samfélagi. Nú eru það ekki nýmæli að börn erfi foreldra sína, hvorki þegar um hlutabréf er að ræða né aðrar eignir. Velti því fyrir mér hvort uppnámið hefði orðið jafnmikið hefðu hluthafarnir bara gefið upp öndina. Reiðin og heiftin virðist vera vegna þess að Samherji hefur aflaheimildir í íslenskri lögsögu. Iðulega þegar heiftin og reiðin ræður för grauta menn saman ólíkum hlutum, ekki síst stjórnmálamenn á vinstri vængnum. Því er rétt að rifja upp söguna en hún getur stundum hjálpað okkur að fá eitthvert vit í umræðuna.

Sagan í grófum dráttum

Þegar kvótakerfinu var komið á höfðu verið frjálsar veiðar á Íslandsmiðum í takmarkaðri auðlind. Veiðar voru óhagkvæmar og offjárfesting var í greininni. Opinberir aðilar voru áberandi í útgerð, einkum bæjarútgerðir, sem kostuðu útsvarsgreiðendur háar fjárhæðir. Útgerðir voru meira og minna á hausnum þótt afli væri mikill.

Kallaði það á endalausar gengisfellingar og millifærslusjóði með tilheyrandi kjararýrnun fyrir almenning, sem var óhjákvæmilegt því engin önnur atvinnugrein aflaði okkur gjaldeyris. Við vorum svo lánsöm að farið var úr sóknarmarkskerfi í aflamarkskerfi á árinu 1983, sem í daglegu tali nefnist kvótakerfi. Við þau umskipti voru góð ráð dýr og deilt um hverjum ætti að úthluta aflaheimildum og hvernig. Farin var sú leið að miða við veiðireynslu síðustu ára hjá hverri útgerð. Var það gert að ráði færustu stjórnlagafræðinga, sem töldu að þeir sem höfðu sótt sjóinn ættu stjórnarskrárvarin réttindi til veiða, alveg eins og aðrir sem höfðu nýtt auðlindir sem ekki voru háðar beinum eignarrétti annarra. Þess vegna var talið að einhvers konar uppboðsleið til hæstbjóðanda gengi ekki upp auk þess ekki talið rétt af afhenda örfáum ríkum allan rétt til að nýta auðlindina sem hæstbjóðanda.

Síðan gerist það á árinu 1990 að heimilað er framsal aflaheimilda til að auka hagkvæmni greinarinnar og óþarfi er að rekja hversu mikil lukka það var fyrir greinina og þjóðina alla. Sjávarútvegur varð sjálfbær atvinnugrein, sem hefur alið af sér mörg stór og öflug nýsköpunarfyrirtæki. Það sem menn sáu ekki fyrir við kvótakerfið og sérstaklega framsalið, hversu verðmætar aflaheimildirnar urðu. Þeir sem höfðu verið skuldugir upp fyrir haus og barist í bökkum áratugum saman áttu skyndilega eitthvað afgangs og jafnvel talsvert af fé. Það fór illa í marga landsmenn, skiljanlega, jafnvel þótt opinberir aðilar hafi fengið úthlutað mest af kvótanum þegar aflamarkskerfinu var komið á. Aflamarkskerfið hefur verið við lýði síðan þótt margs konar breytingar hafi átt sér stað til að koma til móts við félagsleg-og byggðasjónarmið.

Samherji

Ólíkt mörgum öðrum útgerðum hafði Samherji litlar sem engar veiðiheimildir í upphafi. Eftir 1990 þegar markaður var kominn með veiðiheimildir tóku Samherjamenn mikla áhættu og keyptu veiðiheimildir jafnt og þétt. Ástæðan væntanlega sú að þeir hafi talið sig geta rekið útgerð betur en margir aðrir. Virðist sú verða raunin og óx fyrirtækið hröðum skrefum.

Fyrirtækið keypti einnig útgerðir í öðrum löndum sem og veiðiheimildir og einnig víkkað út starfsemi sína. Hefur verið svo í nokkurn tíma að hagnaður samsteypunnar hefur verið meiri af annarri starfsemi en veiðum á Íslandsmiðum. Ástæða er til að gleðjast yfir velgengni félagsins, ekki bara fyrir hönd hluthafanna, heldur einnig fyrir hönd þjóðarinnar.

Hagsmunir þjóðarinnar

Nú er það ekki svo að núverandi fiskveiðistjórnunarkerfi sé meitlað í stein. Það hefur hins vegar reynst vel og sjávarútvegurinn sjálfbær, öfugt við aðrar fiskveiðiþjóðir. Í því felst mestur hagur þjóðarinnar. Margir halda að hagsmunir þjóðarinnar felist í því að skattleggja útveginn meira með hærri veiðigjöldum að því að þjóðin fái ekki nægan arð af auðlindinni. Nú er það samt svo að arðgreiðslur úr greininni er minni en í öðrum atvinnugreinum. Það myndi að sjálfsögðu drepa mörg útgerðarfyrirtæki og hafa veruleg neikvæð áhrif á byggðirnar, auk þess að veikja samkeppnishæfni greinarinnar. Það væri eins og að pissa í skóinn sinn.

Enn fráleitari er sú skoðun að innkalla allar veiðiheimildir og selja síðan hæstbjóðanda. Mjög merkilegt þegar stjórnmálamenn, sem búa til kerfi þar sem veiðiheimildir ganga kaupum og sölu, halda að það sé rétt og eðlilegt að afturkalla þær bótalaust í einum grænum af útgerðum sem hafa skuldsett sig upp á milljarða til að kaupa kvóta, og ætla svo að selja það hæstbjóðanda. Ætla menn að kalla það gjafakvóta áfram? Hvað ætla menn að gera ef svo vildi til að þessi hæstbjóðandi myndi nú hagnast eftir uppboðið svo ég tali nú ekki um að afkomendur hans erfi þann hagnað? Það er eins og menn séu ekki með öllum mjalla.

Gamlir stjórnmálamenn og yngri

Ég hef ég alltaf haft gaman af gömlum og reynslumiklum stjórnmálamönnum. Legg við hlustir þegar þeir tjá sig og reyni að innbyrða fróðleikinn. Las grein eftir einn slíkan í einum af þessum skoðanamiðlum sem kalla sig fjölmiðla. Þar gagnrýnir hann fyrirkomulag fiskveiðikerfisins og segir að arðinum á þjóðareigninni hafi verið stolið um hábjartan dag í pólitísku skjóli stjórnvalda. Vísar hann til þess að eignarhluti í Samherja færðist eigna barna eigendanna. En þessi aldni og skemmtilegi maður var forystumaður í íslenskri pólitík á níunda áratug síðustu aldar og í ríkisstjórn þegar framsalinu á aflaheimildum var komið á. Skrítið að sami maðurinn tali um þjófnað á auðlindinni um hábjartan dag og varpi ábyrgðinni á aðra.

Stjórnmálamenn í dag eru enn meira úti á þekju en þeir eldri. Einn kom með fyrirspurn til forsætisráðherra í vikunni og spurði hvort von væri á frumvarpi um útgerðarfyrirtæki í haust og var tilefnið eignayfirfærsla á hlut í Samherja til afkomenda. Um hvað skyldi þingmaðurinn vera að spyrja? Vill hann breyta erfðalögum eða er þetta bara venjulegt gaspur og lýðsleikjuháttur? Af hverju kemur þetta fólk ekki með frumvarp um breytingar á fiskveiðistjórnunarkerfinu eða tillögu um nýtt kerfi?

Hvað skal gera?

Tilfinningar fylgja allri umræðu um nýtingar á auðlindum landsins. Það fer öfugt ofan í marga að einhver hagnist á nýtingu auðlinda og er litið á það sem þjófnað. Það er líka glæpur í hugum margra þegar fyrirtæki verða gjaldþrota, sem hefur verið hlutskipti margra útgerða í gegnum tíðina. Það er vandlifað í íslenskum veruleika. Sjálfur dáist ég af mönnum sem taka áhættu með allt sitt fé með því að kaupa aflaheimildir á markaði samkvæmt leikreglum sem löggjafinn hefur sett. Þeir gerðu það vegna þess að þeir trúðu að þeir gætu byggt upp öflugt

Útgerðarfélag

Útgerð er áhættusamur rekstur enda ekki á vísan að róa með aflabrögð eða stöðu fiskstofna.

Núverandi fiskveiðikerfi er ekki heilagt. Á því hafa verið gerðar minniháttar breytingar í gegnum tíðina og deilt hefur verið um hvort þær séu allar til batnaðar. Ég er opinn fyrir breytingum ef ég sannfærist um að hagsmunir þjóðarinnar sé betur borgið með þeim.

Hærri skattur á greinina, sem sumir halda að sé leigugjald, er ekki í þágu hagsmuna þjóðarinnar. Slíkur skattur myndi drepa litlar og meðalstórar útgerðir. Þessi innköllun á aflaheimildum og uppboð á þeim til hæstbjóðanda er ótæk. Í fyrsta lagi er ekki hægt að innkalla þær nema á löngum tíma. Í annan stað, eins og sumir myndu segja, myndi það drepa margar útgerðir, sérstaklega litlu og meðalstóru útgerðirnar. Í þriðja lagi myndi það raska mjög byggðum landsins. Fyrir þá sem aldrei geta lært af reynslunni gætum við tekið upp aftur frjálsar veiðar í sóknarmarkskerfi. Það vilja þeir helst sem hafa selt aflaheimildir sínar og eytt andvirðinu í brask. Svo getum við auðvitað ákveðið að þjóðnýta útgerðirnar og ríki og sveitarfélög fari aftur í útgerð. Þá fer allur arðurinn sannanlega til þjóðarinnar. En þjóðin verður þá að vera tilbúin að greiða tapið, eins og hún gerði áratugum saman þegar ég var ungur maður.

Höfundur er alþingismaður.