Upp úr kössunum! Um gildi hugvísinda fyrir heilbrigt mannlíf Geir Sigurðsson skrifar 7. desember 2016 10:00 Hugvísindi eiga um þessar mundir í vök að verjast. Á Íslandi og víða um heim hafa nýfrjálshyggjukerfin sem innleidd hafa verið í menntakerfum og gera kröfu um fjárhagslega sjálfbærni sérhverrar einstakrar einingar grafið undan þeim. Þetta er öllu alvarlegra í ljósi þess að þörfin fyrir hugvísindi í veröldinni hefur líklega aldrei verið jafn brýn. En aðförin að hugvísindum er kannski skiljanleg í ljósi þess að þau vinna einmitt gegn þeim hugsunarhætti sem nýfrjálshyggjan ber með sér. Nýfrjálshyggjan er birtingarmynd tveggja tilhneiginga sem orðið hafa ráðandi á undangengnum áratugum: annars vegar að fá okkur til að hugsa í einangruðum „kössum“ eða einingum og hins vegar að meta gildi þessara eininga á fjárhagslegum forsendum einum. Einstaklingshyggjan er grundvöllur kassahugsunarinnar og hún hefur gengið í eina sæng með neysluhyggjunni, þannig að nú á dögum er einstaklingunum öðru fremur gert að leita að tilgangi lífs síns í neyslu og leggja þá á sig aukna launavinnu sem gerir neysluaukningu mögulega. Einkum í seinni tíð hafa hugvísindi, félagsvísindi og umhverfisvísindi unnið gegn hugsunarhætti og lífsmáta af þessu tagi. Þau hafa leitt í ljós að nær væri að skilja okkur manneskjurnar sem liði í gagnvirku tengslaneti fremur en afmarkaða einstaklinga. Við erum það sem við erum vegna hlutverka okkar, tengsla og ábyrgðar gagnvart öðrum. Við erum dætur, synir, ömmur, afar, mæður, feður, frænkur, frændur, vinir, samstarfsmenn, þátttakendur í samfélagi mannfólks og ekki síst, hvert og eitt okkar, heimsborgarar sem gegna ákveðnum hlutverkum og með athöfnum okkar og afstöðu berum við óhjákvæmilega ábyrgð á afdrifum annars fólks og lífsins á jörðinni almennt. Með sama hætti hafa hugvísindi ásamt öðrum fræðum sýnt fram á skaðsemi neysluhyggjunnar. Leitin að gildi lífsins í neysluhyggju er leit sem tapar meiru en hún finnur. Hún leiðir til streitu, kvíða, þunglyndis, vanrækslu fjölskyldu og vina og félagslegrar einangrunar, svo ekki sé minnst á þær skelfilegu afleiðingar sem hún hefur á umhverfi okkar. Sérstaklega er unga kynslóðin varnarlaus gagnvert þessum lífsmáta. Börnin venjast við að horfa á hina eldri hvolfast ofan í neysluna og hafa vart burði til annars en að fylgja fordæmi þeirra með allri þeirri tilvistarkreppu og vanlíðan sem það hefur í för með sér. Hugvísindin kenna okkur hins vegar að meta að verðleikum það besta sem mannlífið hefur upp á að bjóða og eyðist ekki heldur vex við aukna „neyslu“: gagnrýna hugsun, sköpun, túlkun, samræðu, tilfinninganæmi og -þroska, hluttekningu og ekki síst þá ánægju og fullnægju sem fylgir því að vera skapandi manneskja í samvistum við aðrar manneskjur. Því það er ekki sjálfgefið. Hið ritaða mál gefur þeim ekkert sem ekki kann að lesa. Listaverk öðlast aukna merkingu fyrir þeim sem getur sett það í viðeigandi samhengi. Læra þarf að meta öll þau fjölbreyttu gildi sem býr í mannlífinu, kunna þarf að meta þau. Fjárhagsleg kassahugsunin verður að víkja fyrir aukinni víðsýni og háleitari manngildishugsjónum. Að halda því fram, eins og stjórnmálamenn í ríkisstjórn gera gjarnan, að peningar séu ekki til fyrir sanngjörnu heilbrigðiskerfi og metnaðarfullu menntakerfi því fyrst þurfi að greiða niður skuldir er að rugla saman markmiðum og leiðum. Peningar eru leið en ekki markmið; málið snýst um framtíðarsýn og forgangsröðun samfélagslegra verðmæta. Markmið okkar getur ekki verið skuldlaust land, heldur gott og helst ávallt betra samfélag þar sem gildi þess að vera skapandi og gefandi manneskja er haft í hávegum. Raunar grunar mig sterklega að samfélag sem byggir á slíkum gildum verði jafnan um leið fjárhagslega blómlegra en önnur, því það stuðlar að nýsköpun, fjölbreytni og umhyggju. Mann- og heimsvænleg framtíð krefst þess að fleiri – og helst allir – geti hugsað upp úr kössunum. Öflug hugvísindi eru nauðsynlegt skilyrði slíkrar framtíðar.Þessi grein er liður í greinaskriftaátaki sviðsráðs Hugvísindasviðs Háskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Tengdar fréttir Framtíð hugvísindanemans Ég er bókmenntafræðingur og mastersnemi í menningarfræði við Háskóla Íslands. Hvað það þýðir virðist enginn vita og ég viðurkenni að efi samfélagsins um nám mitt hefur oftar en einu sinni borað sig inn að beini hjá mér sjálfri. 5. desember 2016 12:44 Gerðu það sem gleður þig Alma Ágústdóttir, formaður sviðsráðs Hugvísindasviðs SHÍ, settist niður með Elizu Reid og spjallaði við hana um bakgrunn hennar og mikilvægi þess að láta áhugann ráða í námsvali í háskólanum en ekki atvinnumöguleika. 6. desember 2016 15:23 Mest lesið Bakslag í streymi Silja Snædal Drífudóttir Skoðun Hver er pælingin? Ásgeir Brynjar Torfason Skoðun Tímaskekkja á 21. öldinni Valerio Gargiulo Skoðun Hvernig forseta vilt þú? Valdís Arnarsdóttir Skoðun Sögufölsun eytt í kyrrþey Hjörtur Hjartarson Skoðun Spurðu fólkið Halla Tómasdóttir Skoðun Hvar er eldhúsglugginn? Elsa Ævarsdóttir Skoðun Satt og logið Bryndís Schram Skoðun Óbærileg léttúð VG Jakob Frímann Magnússon Skoðun Vopn, sprengjur og annað eins Árný Björg Blandon Skoðun Skoðun Skoðun Hvernig forseta vilt þú? Valdís Arnarsdóttir skrifar Skoðun Spurðu fólkið Halla Tómasdóttir skrifar Skoðun Vopn, sprengjur og annað eins Árný Björg Blandon skrifar Skoðun Hvar er eldhúsglugginn? Elsa Ævarsdóttir skrifar Skoðun Bakslag í streymi Silja Snædal Drífudóttir skrifar Skoðun Tímaskekkja á 21. öldinni Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Hver er pælingin? Ásgeir Brynjar Torfason skrifar Skoðun Í átt að velsæld á nokkrum mínútum Olga Björt Þórðardóttir skrifar Skoðun Er fyrirmyndarríkið Ísland í ruslflokki í sorpmálum? Sigurður Páll Jónsson skrifar Skoðun Takk fyrir vettlingana! Hópur foreldra leikskólabarna í Reykjavík skrifar Skoðun Hvað varð um samveruna? Hildur Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Listir og velferð Kristín Valsdóttir skrifar Skoðun Er forsetaframbjóðendum umhugað um dýravernd? Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Þegar þú vilt miklu meira bákn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Óbærileg léttúð VG Jakob Frímann Magnússon skrifar Skoðun Að hafa áhrif á nærumhverfi sitt Guðbrandur Einarsson skrifar Skoðun Framtíð innri markaðarins Gunnar Bragi Sveinsson skrifar Skoðun Satt og logið Bryndís Schram skrifar Skoðun Alþjóðlegi leiðsöguhundadagurinn Sigþór U. Hallfreðsson skrifar Skoðun Framsókn leggst ekki í duftið Guðmundur Birkir Þorkelsson skrifar Skoðun Að dreyma um alheim góðvildar Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Að bjarga sex lífum á mínútu í hálfa öld Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Þegar þú ert báknið Gabríel Ingimarsson skrifar Skoðun Svik við þjóðina Alfreð Sturla Böðvarsson skrifar Skoðun Innivist er mikilvægasti þátturinn við hönnun íbúða! Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Brautryðjandinn Baldur Þóra Björk Smith skrifar Skoðun Katrín og Gunnar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ótímabundin leyfi, ótímabundið náttúruníð Elvar Örn Friðriksson skrifar Skoðun Er soja að eyðileggja íslenska karlmennsku? Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar Skoðun Er stóraukin lýðræðisþátttaka ekki verðlaunaefni? Einar Freyr Elínarson skrifar Sjá meira
Hugvísindi eiga um þessar mundir í vök að verjast. Á Íslandi og víða um heim hafa nýfrjálshyggjukerfin sem innleidd hafa verið í menntakerfum og gera kröfu um fjárhagslega sjálfbærni sérhverrar einstakrar einingar grafið undan þeim. Þetta er öllu alvarlegra í ljósi þess að þörfin fyrir hugvísindi í veröldinni hefur líklega aldrei verið jafn brýn. En aðförin að hugvísindum er kannski skiljanleg í ljósi þess að þau vinna einmitt gegn þeim hugsunarhætti sem nýfrjálshyggjan ber með sér. Nýfrjálshyggjan er birtingarmynd tveggja tilhneiginga sem orðið hafa ráðandi á undangengnum áratugum: annars vegar að fá okkur til að hugsa í einangruðum „kössum“ eða einingum og hins vegar að meta gildi þessara eininga á fjárhagslegum forsendum einum. Einstaklingshyggjan er grundvöllur kassahugsunarinnar og hún hefur gengið í eina sæng með neysluhyggjunni, þannig að nú á dögum er einstaklingunum öðru fremur gert að leita að tilgangi lífs síns í neyslu og leggja þá á sig aukna launavinnu sem gerir neysluaukningu mögulega. Einkum í seinni tíð hafa hugvísindi, félagsvísindi og umhverfisvísindi unnið gegn hugsunarhætti og lífsmáta af þessu tagi. Þau hafa leitt í ljós að nær væri að skilja okkur manneskjurnar sem liði í gagnvirku tengslaneti fremur en afmarkaða einstaklinga. Við erum það sem við erum vegna hlutverka okkar, tengsla og ábyrgðar gagnvart öðrum. Við erum dætur, synir, ömmur, afar, mæður, feður, frænkur, frændur, vinir, samstarfsmenn, þátttakendur í samfélagi mannfólks og ekki síst, hvert og eitt okkar, heimsborgarar sem gegna ákveðnum hlutverkum og með athöfnum okkar og afstöðu berum við óhjákvæmilega ábyrgð á afdrifum annars fólks og lífsins á jörðinni almennt. Með sama hætti hafa hugvísindi ásamt öðrum fræðum sýnt fram á skaðsemi neysluhyggjunnar. Leitin að gildi lífsins í neysluhyggju er leit sem tapar meiru en hún finnur. Hún leiðir til streitu, kvíða, þunglyndis, vanrækslu fjölskyldu og vina og félagslegrar einangrunar, svo ekki sé minnst á þær skelfilegu afleiðingar sem hún hefur á umhverfi okkar. Sérstaklega er unga kynslóðin varnarlaus gagnvert þessum lífsmáta. Börnin venjast við að horfa á hina eldri hvolfast ofan í neysluna og hafa vart burði til annars en að fylgja fordæmi þeirra með allri þeirri tilvistarkreppu og vanlíðan sem það hefur í för með sér. Hugvísindin kenna okkur hins vegar að meta að verðleikum það besta sem mannlífið hefur upp á að bjóða og eyðist ekki heldur vex við aukna „neyslu“: gagnrýna hugsun, sköpun, túlkun, samræðu, tilfinninganæmi og -þroska, hluttekningu og ekki síst þá ánægju og fullnægju sem fylgir því að vera skapandi manneskja í samvistum við aðrar manneskjur. Því það er ekki sjálfgefið. Hið ritaða mál gefur þeim ekkert sem ekki kann að lesa. Listaverk öðlast aukna merkingu fyrir þeim sem getur sett það í viðeigandi samhengi. Læra þarf að meta öll þau fjölbreyttu gildi sem býr í mannlífinu, kunna þarf að meta þau. Fjárhagsleg kassahugsunin verður að víkja fyrir aukinni víðsýni og háleitari manngildishugsjónum. Að halda því fram, eins og stjórnmálamenn í ríkisstjórn gera gjarnan, að peningar séu ekki til fyrir sanngjörnu heilbrigðiskerfi og metnaðarfullu menntakerfi því fyrst þurfi að greiða niður skuldir er að rugla saman markmiðum og leiðum. Peningar eru leið en ekki markmið; málið snýst um framtíðarsýn og forgangsröðun samfélagslegra verðmæta. Markmið okkar getur ekki verið skuldlaust land, heldur gott og helst ávallt betra samfélag þar sem gildi þess að vera skapandi og gefandi manneskja er haft í hávegum. Raunar grunar mig sterklega að samfélag sem byggir á slíkum gildum verði jafnan um leið fjárhagslega blómlegra en önnur, því það stuðlar að nýsköpun, fjölbreytni og umhyggju. Mann- og heimsvænleg framtíð krefst þess að fleiri – og helst allir – geti hugsað upp úr kössunum. Öflug hugvísindi eru nauðsynlegt skilyrði slíkrar framtíðar.Þessi grein er liður í greinaskriftaátaki sviðsráðs Hugvísindasviðs Háskóla Íslands.
Framtíð hugvísindanemans Ég er bókmenntafræðingur og mastersnemi í menningarfræði við Háskóla Íslands. Hvað það þýðir virðist enginn vita og ég viðurkenni að efi samfélagsins um nám mitt hefur oftar en einu sinni borað sig inn að beini hjá mér sjálfri. 5. desember 2016 12:44
Gerðu það sem gleður þig Alma Ágústdóttir, formaður sviðsráðs Hugvísindasviðs SHÍ, settist niður með Elizu Reid og spjallaði við hana um bakgrunn hennar og mikilvægi þess að láta áhugann ráða í námsvali í háskólanum en ekki atvinnumöguleika. 6. desember 2016 15:23
Skoðun Er soja að eyðileggja íslenska karlmennsku? Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar