Lögin virðast fremur skýr. Í náttúruverndarlögum er kveðið á um að heimilt sé að fara um fótgangandi „um óræktað land og dveljast þar“. Þar segir þó ennfremur að í á eignarlandi í byggð sé heimilt að „takmarka eða banna með merkingum við hlið og göngustiga umferð manna og dvöl á afgirtu óræktuðu landi“. Í náttúruverndarlögum sem samþykkt voru á Alþingi í fyrra, en hafa ekki tekið gildi, eru sambærileg ákvæði, þó orðalagi hafi verið hnikað örlítið til.
Talsmenn landeigenda hafa á móti bent á að ekkert mæli á móti gjaldtöku í lögunum. Þá hafa þeir bent á að álagið á landi þeirra sé mikið vegna mikils fjölda ferðamanna og rétt sé að þeir sem skoði þessa vinsælu staði greiði fyrir viðhald þeirra og eftirlit.
Lögmenn sem Fréttablaðið hefur rætt við eru á einu máli um að báðir aðilar hafi talsvert til síns máls, og erfitt sé að skera úr um það með vísunum í lög hvort réttur landeigenda til að verja eign sína ágangi eða réttur almennings til að fara um landið óhindrað sé sterkari.
Í málinu togast á tvennskonar hagsmunir. Annars vegar hagsmunir þeirra sem eiga land með náttúruperlum sem ferðamenn sækja heim. Fjöldi ferðamanna hefur aukist gríðarlega á síðustu árum, og fátt sem bendir til að sú þróun breytist. Það þýðir að álagið á landið hefur aukist mikið, og mun halda áfram að aukast. Það kallar á uppbyggingu stíga, salerna og ýmiskonar aðstöðu fyrir allt þetta fólk.
Á móti koma hagsmunir ferðamannanna sjálfra, innlendra jafnt sem erlendra, en ekki síður þeirra sem hafa af því tekjur að selja þeim flugmiða til landsins, bílaleigubíla og ferðir til að skoða náttúruna. Þeirra hagsmunir eru þeir að þurfa ekki að borga landeigendum fyrir að skoða landið, þó auðvitað séu það þeirra hagsmunir líka að landið í kringum fallegar náttúruperlur drabbist ekki niður.
Sú meginregla að fótgangandi megi fara um óræktað land hefur verið í íslenskum lögum í það minnsta frá því Jónsbók var skrifuð árið 1281. Á þeim rúmu 700 árum sem liðin eru síðan hefur margt breyst. Fjöldi Íslendinga hefur margfaldast, og möguleikarnir til að ferðast um landið eru allt aðrir en þeir voru fyrr á öldum.
Þrátt fyrir þetta segir Sigurður Líndal lagaprófessor að þetta ákvæði sé síður en svo úrelt. Þetta sé meginreglan, en hún sætir takmörkunum á ýmsan hátt. Til dæmis eru ákvæði um friðun lands, vernd náttúru og annað sem takmarkar þann rétt.
Sigurður segir það skýrt í sínum huga að þrátt fyrir ákvæðið um frjálsa för um landið geti landeigendur gripið til aðgerða til að verja landið miklum ágangi. Það geti þeir gert til dæmis með því að setja upp girðingar og hlið, og með því að beina gestum á stíga.
Hann segir jafnframt eðlilegt að landeigendur geti innheimt gjald af þeim sem fari um landið til að standa straum af kostnaði við að verja það ágangi.
Fimm ferðaskrifstofur sem skipuleggja ferðir um Ísland skora á stjórnvöld að stöðva fyrirætlanir landeigenda um að innheimta gjald af ferðamönnum á landareignum sínum. Talsmaður þeirra segir að verði af áformum um gjaldtöku muni það kosta stór ferðaþjónustufyrirtæki tugi milljóna, enda löngu búið að bóka og borga fjölmargar ferðir í sumar.
„Við erum ekki að taka afstöðu til þess hvort það eigi að innheimta gjald af ferðamönnum fyrir að skoða náttúruperlur, heldur segja að þetta þurfi að gera af mikilli yfirvegun og móta þurfi heildarstefnu, sem er verið að vinna að í augnablikinu,“ segir Bjarnheiður Halldsdóttir framkvæmdastjóri Katla DMI ferðaskrifstofu, sem er í forsvari fyrir hópinn.
„Okkur finnst þessi framganga og offors landeigenda algerlega út í hött. Sérstaklega að það sé svona lítill fyrirvari. Það er algerlega óviðunandi fyrir fyrirtæki sem eru að reka ferðaþjónustu í þessu landi,“ segir Bjarnheiður. Hún segir að breytingar á borð við þessa þurfi að liggja fyrir að lágmarki ári áður en þær taki gildi, og helst einu og hálfu ári fyrr.
Ferðaskrifstofurnar krefjast þess að stjórnvöld grípi til aðgerða til að stöðva tafarlaust áformaða gjaldtöku landeigenda.
Áform um náttúrupassa sem og gjaldtöku við einstaka staði vega stórlega að almannarétti um frjálsa för um óræktað land, segir í sameiginlegri yfirlýsingu fimm samtaka náttúruverndar- og ferðafélaga.
Samtökin vara við hugmyndum um að girða af náttúruperlur í þeim tilgangi að taka gjald af svæðum, og hefta þannig för almennings, segir í yfirlýsingunni, sem er frá Landvernd, Ferðafélagi Íslands, Ferðaklúbbnum 4x4, Samtökum útivistarfélaga (SAMÚT) og Útivist.
„Samtökin telja að fara beri leiðir sem ekki brjóta á almannaréttinum, til dæmis blandaða leið hóflegs komu- eða brottfarargjalds og breytinga á gistináttagjaldi og/eða virðisaukaskatti,“ segir í yfirlýsingunni.
