„Við getum ekki": Þrjú orð sem svíkja börn á hverjum degi Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar 18. september 2025 10:01 „Við getum ekki gert það, reglugerðin nær ekki utan um þennan kostnað." Þessa setningu hef ég heyrt of oft þegar lausnir eru augljósar en ótti kerfisins við að stíga út fyrir kassann er lamandi. Á meðan við leitum að fullkominni heimild í reglugerð bíða börn og fjölskyldur. Afleiðingar biðarinnar kosta samfélagið oftar ekki margfalt meira en upphaflegu „mistökin" hefðu nokkurn tímann gert. Á starfsferli mínum hef ég séð óteljandi dæmi um einmitt þetta. Kennarinn sem sá barn glíma við vanda en þorði ekki að grípa inn í án formlegrar tilvísunar. Félagsráðgjafinn sem vissi nákvæmlega hvað þurfti að gera en varð að bíða eftir samþykki sem tók vikur. Skólastjórnandinn sem hafði lausnina tiltæka en gat ekki beitt henni því reglugerðin náði ekki beint utan um málefnið. Niðurstaðan? Barnið sem þurfti stuðning í janúar er hætt að mæta í skólann í apríl. Fjölskyldan sem þurfti leiðbeiningar er nú komin í alvarlegan vanda. Kostnaðurinn, bæði mannlegur og fjárhagslegur, er orðinn hundraðfaldur. Kerfi sem umbunar vanvirkni Við höfum óvart skapað kerfi þar sem það getur borgað sig að gera ekki neitt. Ef starfsmaður vísar máli áfram fylgja því engar afleiðingar. Ef hann grípur inn í og eitthvað fer úrskeiðis getur hann hins vegar staðið frammi fyrir gagnrýni, kvörtunum, jafnvel áminningu. Þessi menning er svo rótgróin að við köllum það fagmennsku að fylgja reglum til hins ýtrasta, jafnvel þegar heilbrigð skynsemi segir okkur að grípa þurfi til aðgerða. Við höfum gleymt að raunveruleg fagmennska felst í að nota dómgreind til að þjóna þeim sem þurfa á þjónustunni að halda. Réttindi barna í orði og á borði Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna kveður á um að í öllum aðgerðum sem varða börn skuli það sem barninu er fyrir bestu hafa forgang. Ekki það sem stofnuninni er fyrir bestu. Ekki það sem starfsmanninum er fyrir bestu. Það sem barninu er fyrir bestu. En hvar er þessi forgangur þegar sex ára barn þarf að bíða í þrjá mánuði eftir sálfræðingi? Hvar er hann þegar þrettán ára unglingur dettur út úr skóla vegna þess að enginn „bar ábyrgð" á málinu? Hvar er hann þegar fjölskylda þarf að heimsækja fimm stofnanir til að fá einfalda þjónustu? Þegar varfærni verður að vanrækslu Þegar fullorðið fólk í kerfinu er hrætt við að gera mistök eru það börnin sem greiða fyrir það dýru verði. Þau upplifa tafir sem breyta litlum vandamálum í stór. Þau heyra „þetta er ekki á okkar borði" þegar þau leita hjálpar. Þau missa jafnvel trú á fullorðnu fólki. Rannsóknir sýna að börn sem upplifa endurteknar tafir, hafnanir og viðbragðsleysi við hjálparbeiðnum eru líklegri til að þróa með sér vantraust á stofnanir samfélagsins. Vantraust sem fylgir þeim út lífið. Gæti þetta jafnvel verið ein af rótum þess að við sjáum nú alvarlegri ofbeldisbrot og áhættuhegðun meðal ungmenna? Vandinn sem við þorum ekki að nefna Vandinn sem við stöndum frammi fyrir er ekki skortur á peningum. Hann er ekki skortur á þekkingu. Hann er alls ekki skortur á vilja. Vandamálið er að við höfum gert kerfið mikilvægara en börnin sem það á að þjóna. Við höfum búið til menningu þar sem mistök við að hjálpa teljast verri en að hunsa vandann. „Ég fylgdi reglum" er betri vörn en „ég bjargaði barni." Hvað þarf til að breyta þessu? Lausnin krefst hugrekkis en er ekki flókin: Traust til fagfólks: Gefa þeim sem vinna með börnum vald til að taka ákvarðanir byggðar á faglegri þekkingu og skynsemi, ekki bara reglugerðum. Við þurfum sveigjanlegri viðmið og viðbrögð. Mistök í öruggu umhverfi: Skapa umhverfi þar sem hægt er að læra af mistökum í stað þess að refsa fyrir þau. Verstu mistökin eru þau sem við gerum með því að gera ekkert. Skýr forgangsröðun: Þegar vafi leikur á þarf ávallt að setja hagsmuni barnsins í forgang, ekki hagsmuni stofnunarinnar eða starfsmannsins. Stuðningur við starfsfólk: Fagfólk þarf handleiðslu og stuðning til að taka erfiðar ákvarðanir og vita að það hefur bakland þegar það grípur til aðgerða. Hvað kostar að gera ekkert? Á meðan þú lest þetta bíða þúsundir barna um allt land. Þau bíða ekki eftir nýjum lögum, meiri fjármunum eða betri kerfum. Þau bíða eftir því að fullorðna fólkið í lífi þeirra hætti að óttast afleiðingar þess að hjálpa og fari að óttast afleiðingar þess að hjálpa ekki. Næst þegar einhver segir „við getum ekki gert þetta, reglugerðin nær ekki utan um málið" ættum við að spyrja: Hvað kostar það okkur að gera ekkert? Hvað kostar það barnið? Fjölskylduna? Samfélagið? Sannleikurinn er sá að við höfum ekki efni á að láta óttann við mistök stjórna. Eini óttinn sem við ættum að bera í brjósti er óttinn við að bregðast börnum sem treysta á okkur. Börn geta ekki beðið eftir fullkominni reglugerð...og samfélagið okkar ekki heldur. Höfundur er sérfræðingur í farsæld og réttindum barna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hjördís Eva Þórðardóttir Réttindi barna Börn og uppeldi Mest lesið Land rutt fyrir þúsundir íbúða í Úlfarsárdal Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Hver er þessi Davíð Oddsson? Daði Freyr Ólafsson Skoðun Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir Skoðun Hugsanlega löglegt, en siðlaust og grimmt — af hundsráni í GOGG Kristinn Ka. Nína Sigríðarson Skoðun „Lánin hækka – framtíðin minnkar“ Sveinn Óskar Sigurðsson Skoðun Dýrmæt þjóðfélagsgerð Eva Björk Valdimarsdóttir Skoðun Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Geymt en ekki gleymt Ástþór Ólafsson Skoðun Tækni og ungmenni: Hvar liggur ábyrgðin og hvað getum við gert? Stefán Þorri Helgason Skoðun Hey Pawels í harðindunum Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun $€tjum í$lensku á (mat) $€ðilinn! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Minna tal, meiri uppbygging Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Ný nálgun – sama markmið: Heimili fyrir fólkið í borginni Heiða Björg Hilmisdóttir skrifar Skoðun Geymt en ekki gleymt Ástþór Ólafsson skrifar Skoðun Tækni og ungmenni: Hvar liggur ábyrgðin og hvað getum við gert? Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir skrifar Skoðun „Lánin hækka – framtíðin minnkar“ Sveinn Óskar Sigurðsson skrifar Skoðun Hey Pawels í harðindunum Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Land rutt fyrir þúsundir íbúða í Úlfarsárdal Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Dýrmæt þjóðfélagsgerð Eva Björk Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Hver er þessi Davíð Oddsson? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Hugsanlega löglegt, en siðlaust og grimmt — af hundsráni í GOGG Kristinn Ka. Nína Sigríðarson skrifar Skoðun Þjóðkirkjan engu svarar – hylur sig í fræðilegri þoku Hilmar Kristinsson skrifar Skoðun Borgarstefna kallar á aðgerðir og fjármagn Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Skjáheimsókn getur dimmu í dagsljós breytt Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru álverin á Íslandi útlensk? Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Öryggisgæslu í Mjódd, núna, takk fyrir! Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Erum við ennþá hrædd við Davíð Oddsson? Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Saman getum við komið í veg fyrir slag Alma D. Möller skrifar Skoðun Lýðræði eða hópeinelti? Margrét Pétursdóttir,Þórarinn Haraldsson,Þórdís Guðjónsdóttir,Sigurveig Benediktsdóttir skrifar Skoðun Blóðtaka er ekki landbúnaður Guðrún Scheving Thorsteinsson,Rósa Líf Darradóttir skrifar Skoðun Svar til stjórnunarlegs ábyrgðarmanns frá Keflavík Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Ríkisstjórnin ræðst gegn launafólki og atvinnulausum Finnbjörn A. Hermannson skrifar Skoðun 764/O9A: Kannt þú að vernda barnið á netinu? Anna Bergþórsdóttir skrifar Skoðun Opinberir starfsmenn kjósa síður áminningarskyldu Ísak Einar Rúnarsson skrifar Skoðun Einkavæðing orkunnar, skattasniðganga og lífeyrissjóðir Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Er gervigreindarprestur trúlaus eða trúaður? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Skattaferðalandið Ísland Björn Ragnarsson skrifar Skoðun Til hamingju Víkingur Heiðar! Halla Hrund Logadóttir skrifar Sjá meira
„Við getum ekki gert það, reglugerðin nær ekki utan um þennan kostnað." Þessa setningu hef ég heyrt of oft þegar lausnir eru augljósar en ótti kerfisins við að stíga út fyrir kassann er lamandi. Á meðan við leitum að fullkominni heimild í reglugerð bíða börn og fjölskyldur. Afleiðingar biðarinnar kosta samfélagið oftar ekki margfalt meira en upphaflegu „mistökin" hefðu nokkurn tímann gert. Á starfsferli mínum hef ég séð óteljandi dæmi um einmitt þetta. Kennarinn sem sá barn glíma við vanda en þorði ekki að grípa inn í án formlegrar tilvísunar. Félagsráðgjafinn sem vissi nákvæmlega hvað þurfti að gera en varð að bíða eftir samþykki sem tók vikur. Skólastjórnandinn sem hafði lausnina tiltæka en gat ekki beitt henni því reglugerðin náði ekki beint utan um málefnið. Niðurstaðan? Barnið sem þurfti stuðning í janúar er hætt að mæta í skólann í apríl. Fjölskyldan sem þurfti leiðbeiningar er nú komin í alvarlegan vanda. Kostnaðurinn, bæði mannlegur og fjárhagslegur, er orðinn hundraðfaldur. Kerfi sem umbunar vanvirkni Við höfum óvart skapað kerfi þar sem það getur borgað sig að gera ekki neitt. Ef starfsmaður vísar máli áfram fylgja því engar afleiðingar. Ef hann grípur inn í og eitthvað fer úrskeiðis getur hann hins vegar staðið frammi fyrir gagnrýni, kvörtunum, jafnvel áminningu. Þessi menning er svo rótgróin að við köllum það fagmennsku að fylgja reglum til hins ýtrasta, jafnvel þegar heilbrigð skynsemi segir okkur að grípa þurfi til aðgerða. Við höfum gleymt að raunveruleg fagmennska felst í að nota dómgreind til að þjóna þeim sem þurfa á þjónustunni að halda. Réttindi barna í orði og á borði Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna kveður á um að í öllum aðgerðum sem varða börn skuli það sem barninu er fyrir bestu hafa forgang. Ekki það sem stofnuninni er fyrir bestu. Ekki það sem starfsmanninum er fyrir bestu. Það sem barninu er fyrir bestu. En hvar er þessi forgangur þegar sex ára barn þarf að bíða í þrjá mánuði eftir sálfræðingi? Hvar er hann þegar þrettán ára unglingur dettur út úr skóla vegna þess að enginn „bar ábyrgð" á málinu? Hvar er hann þegar fjölskylda þarf að heimsækja fimm stofnanir til að fá einfalda þjónustu? Þegar varfærni verður að vanrækslu Þegar fullorðið fólk í kerfinu er hrætt við að gera mistök eru það börnin sem greiða fyrir það dýru verði. Þau upplifa tafir sem breyta litlum vandamálum í stór. Þau heyra „þetta er ekki á okkar borði" þegar þau leita hjálpar. Þau missa jafnvel trú á fullorðnu fólki. Rannsóknir sýna að börn sem upplifa endurteknar tafir, hafnanir og viðbragðsleysi við hjálparbeiðnum eru líklegri til að þróa með sér vantraust á stofnanir samfélagsins. Vantraust sem fylgir þeim út lífið. Gæti þetta jafnvel verið ein af rótum þess að við sjáum nú alvarlegri ofbeldisbrot og áhættuhegðun meðal ungmenna? Vandinn sem við þorum ekki að nefna Vandinn sem við stöndum frammi fyrir er ekki skortur á peningum. Hann er ekki skortur á þekkingu. Hann er alls ekki skortur á vilja. Vandamálið er að við höfum gert kerfið mikilvægara en börnin sem það á að þjóna. Við höfum búið til menningu þar sem mistök við að hjálpa teljast verri en að hunsa vandann. „Ég fylgdi reglum" er betri vörn en „ég bjargaði barni." Hvað þarf til að breyta þessu? Lausnin krefst hugrekkis en er ekki flókin: Traust til fagfólks: Gefa þeim sem vinna með börnum vald til að taka ákvarðanir byggðar á faglegri þekkingu og skynsemi, ekki bara reglugerðum. Við þurfum sveigjanlegri viðmið og viðbrögð. Mistök í öruggu umhverfi: Skapa umhverfi þar sem hægt er að læra af mistökum í stað þess að refsa fyrir þau. Verstu mistökin eru þau sem við gerum með því að gera ekkert. Skýr forgangsröðun: Þegar vafi leikur á þarf ávallt að setja hagsmuni barnsins í forgang, ekki hagsmuni stofnunarinnar eða starfsmannsins. Stuðningur við starfsfólk: Fagfólk þarf handleiðslu og stuðning til að taka erfiðar ákvarðanir og vita að það hefur bakland þegar það grípur til aðgerða. Hvað kostar að gera ekkert? Á meðan þú lest þetta bíða þúsundir barna um allt land. Þau bíða ekki eftir nýjum lögum, meiri fjármunum eða betri kerfum. Þau bíða eftir því að fullorðna fólkið í lífi þeirra hætti að óttast afleiðingar þess að hjálpa og fari að óttast afleiðingar þess að hjálpa ekki. Næst þegar einhver segir „við getum ekki gert þetta, reglugerðin nær ekki utan um málið" ættum við að spyrja: Hvað kostar það okkur að gera ekkert? Hvað kostar það barnið? Fjölskylduna? Samfélagið? Sannleikurinn er sá að við höfum ekki efni á að láta óttann við mistök stjórna. Eini óttinn sem við ættum að bera í brjósti er óttinn við að bregðast börnum sem treysta á okkur. Börn geta ekki beðið eftir fullkominni reglugerð...og samfélagið okkar ekki heldur. Höfundur er sérfræðingur í farsæld og réttindum barna.
Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir Skoðun
Hugsanlega löglegt, en siðlaust og grimmt — af hundsráni í GOGG Kristinn Ka. Nína Sigríðarson Skoðun
Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun
Skoðun Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Tækni og ungmenni: Hvar liggur ábyrgðin og hvað getum við gert? Stefán Þorri Helgason skrifar
Skoðun Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir skrifar
Skoðun Hugsanlega löglegt, en siðlaust og grimmt — af hundsráni í GOGG Kristinn Ka. Nína Sigríðarson skrifar
Skoðun Lýðræði eða hópeinelti? Margrét Pétursdóttir,Þórarinn Haraldsson,Þórdís Guðjónsdóttir,Sigurveig Benediktsdóttir skrifar
Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir Skoðun
Hugsanlega löglegt, en siðlaust og grimmt — af hundsráni í GOGG Kristinn Ka. Nína Sigríðarson Skoðun
Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun