Brimrót og veðragnýr í alþjóðamálum Árni Þór Sigurðsson skrifar 3. júní 2025 09:01 Það er gömul saga og ný að það skiptast á skin og skúrir í sambúð þjóða og samfélaga. Aðstæður og umhverfi alþjóðamála taka breytingum frá einum tíma til annars og ríki þurfa sífellt að huga að því hvernig hagsmunum þeirra er best fyrir komið í samfélagi þjóðanna, hvort sem litið er til stjórn- eða öryggismála, efnahags-, menningar- eða félagsmála o.fl. Átök og stríðsrekstur, misskipting auðs og félagslegt ranglæti, kynþáttamismunun og mannréttindabrot, þar á meðal glæpir gegn mannúð, stríðsglæpir og hópmorð, eru því miður viðvarandi og undirliggjandi ástæður margs konar hörmunga sem hrjá stóran hluta mannkyns, hafa gert lengi og gera enn. Margir tugir vopnaðra átaka eiga sér stað víðs vegar um heiminn, s.s. í Mið-Austurlöndum, Afríku, Asíu, Evrópu og víðar. Alþjóðasamfélagið (hugtak sem er að vísu ekki mjög vel skilgreinanlegt eða ótvírætt) hefur hvorki mátt né tæki til að grípa í taumana og ef til vill skortir á stundum líka vilja til að stöðva blóðbað. Nærtækt er að benda á hryllinginn á Gaza og máttleysi alþjóðasamfélagsins til að stöðva þá vitfirringu. Stríðið í Úkraínu er sorglegt dæmi um það hvernig sjálfskipað stórveldi telur sig geta, með frekju og yfirgangi, farið sínu fram í krafti hernaðarstyrks. Innlimun Krímar í Rússland árið 2014 var ólögmæt og allsherjarárásarstríð Rússlands í Úkraínu, sem hófst í febrúar 2022, fer að sjálfsögðu líka þvert gegn alþjóðalögum og skuldbindingum. Af hálfu rússneskra stjórnvalda er því haldið fram að „hin sérstaka hernaðaraðgerð“ hafi verið nauðsynleg til að bregðast við ógn sem Rússlandi stafaði af stjórnarstefnunni í Kyiv. Er því þá ýmist haldið fram að berjast þyrfti gegn meintri fasistastjórn í Úkraínu og svo að stækkun NATO til austurs og væntingar Úkraínu um aðild að Atlantshafsbandalaginu væri ögrun við öryggi Rússlands. Það fer varla fram hjá neinum að þetta eru tylliástæður en jafnvel þótt eitthvert sannleikskorn væri til í þeim gefur það Rússlandi hvorki heimild né nokkurn rétt til að ráðast inn í Úkraínu og virða þannig að vettugi fullveldi landsins og landamærahelgi. Segja má að hér skíni í gegn stjórnmálaheimspeki Machiavellis um að hinir sterku geri það sem þeir komist upp með. Virðing fyrir sjálfsákvörðunarrétti þjóða á því miður undir högg að sækja hjá ráðamönnum ýmissa „stórvelda“ um þessar mundir. Fyrir smáríki eins og Ísland skiptir öllu máli að alþjóðakerfið virki og sé sterkt. Ríki sem hvorki hafa hernaðarlega né efnahagslega burði til að beita því afli í samskiptum við önnur ríki verða að treysta á sterkar alþjóðastofnanir og virðingu fyrir alþjóðalögum og öðrum skuldbindingum. Þegar sótt er að þessum grundvallarþáttum ríður sérstaklega mikið á að efla og treysta samstarf við ríki sem deila sömu gildum og beita áhrifum sínum í krafti slíkrar samstöðu. Í gegnum þannig samstöðu og samtal eru ýmis ríki að breyta um stefnu í málefnum Palestínu og auka þrýsting og gagnrýni á ísraelsk stjórnvöld vegna þeirra hörmunga sem þau standa fyrir á Gaza og reyndar einnig á Vesturbakkanum. Ísland var t.d. fyrst Norðurlandanna til að viðurkenna sjálfstæði Palestínu og nú hafa bæði Svíþjóð og Noregur bæst í þann hóp, ásamt Spáni og Írlandi og fleiri evrópsk ríki gætu fylgt í kjölfarið á næstunni. Með nokkurri einföldun má segja að efnahagslegir hagsmunir hafi í ríkum mæli stýrt íslenskri utanríkisstefnu frá lokum seinni heimsstyrjaldarinnar og síður hafi verið litið til þess sem Ísland getur lagt af mörkum á alþjóðasviðinu. Í því brimróti sem einkennir alþjóðamál um þessar mundir er brýnt að Ísland hugi gaumgæfilega að stöðu sinni út frá því hvernig það getur best orðið að liði í þágu friðar, lýðræðis, mannréttinda og félagslegs réttlætis og hvernig öryggi lands og þjóðar í viðsjárverðum heimi verður best tryggt. Fyrir þessum gildum hafa íslensk stjórnvöld jafnan talað og þótt Ísland sé fámennt ríki getur rödd þess skipt máli sé henni beitt af afli í samvinnu þjóða sem deila sömu gildum. Þegar kemur að þátttöku Íslands í fjölþjóðlegu samstarfi þá hefur það hins vegar oft valdið umtalsverðum deilum í samfélaginu. Þannig var deilt um aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu, EFTA, EES og Schengen en góð samstaða hins vegar um þátttöku í hinu norræna samstarfi og í Evrópuráðinu og aðildin að Sameinuðu þjóðunum er nú að segja má óumdeild. Ísland á tvímælalaust samleið með öðrum Evrópuþjóðum, hvort sem litið er til stjórnmála, viðskipta, öryggis- og varnarmála, menningar eða félagslegrar samheldni, enda þótt áherslur og hagsmunir geti vissulega verið mismunandi á köflum. Virk þátttaka okkar í ofangreindum samtökum og bandalögum styrkir Ísland og á vettvangi þeirra allra getum við aflað sjónarmiðum okkar og gildum breiðari samstöðu. Það er til dæmis eftirtektarvert að í löndunum í kringum okkur hafa mörg þeirra stjórnmálaafla sem lengi framan af voru gagnrýnin á aðild sinna landa að bæði Evrópusambandinu og Atlantshafsbandalaginu breytt um afstöðu og tala nú frekar fyrir virkri þátttöku og beinum áhrifum á stefnumótun þeirra. Að því er varðar stöðu Íslands gagnvart Evrópusambandinu þá hafa efnahagsleg sjónarmið, einkum á sviði sjávarútvegs, verið fyrirferðarmikil í samfélagsumræðunni auk þess sem fullveldisrökum hefur óspart verið beitt af hálfu þeirra sem eru andsnúnir aðild að ESB. En ef litið er til annarra þátta, eins og að tryggja stöðu lýðræðis og mannréttinda eða þess hvar Ísland vill almennt skipa sér í sveit í ölduróti alþjóðasamskipta, verður sú spurning æ áleitnari hvort ekki sé affarasælast að taka Evrópuskrefið til fulls, enda er Ísland vitaskuld nú þegar þátttakandi í umtalsverðum hluta Evrópusamvinnunnar. Í öllu falli er mikilvægt að sú umræða, sem óhjákvæmileg er á næstu misserum í því sambandi, hverfist um grundvallarafstöðu og hvernig við best verjum þau pólitísku, menningarlegu og siðferðilegu gildi sem þorri Evrópuríkja á sameiginleg en sem sótt er að úr ýmsum og ólíklegustu áttum um þessar mundir. Höfundur er alþjóðastjórnmálafræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Evrópusambandið Utanríkismál Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen Skoðun Skoðun Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir skrifar Skoðun Lýst eftir afstöðu Viðreisnar til ríkisstyrkja Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Vegferð menntunar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Bætt dagsbirta í Svansvottuðum byggingum Bergþóra Góa Kvaran skrifar Sjá meira
Það er gömul saga og ný að það skiptast á skin og skúrir í sambúð þjóða og samfélaga. Aðstæður og umhverfi alþjóðamála taka breytingum frá einum tíma til annars og ríki þurfa sífellt að huga að því hvernig hagsmunum þeirra er best fyrir komið í samfélagi þjóðanna, hvort sem litið er til stjórn- eða öryggismála, efnahags-, menningar- eða félagsmála o.fl. Átök og stríðsrekstur, misskipting auðs og félagslegt ranglæti, kynþáttamismunun og mannréttindabrot, þar á meðal glæpir gegn mannúð, stríðsglæpir og hópmorð, eru því miður viðvarandi og undirliggjandi ástæður margs konar hörmunga sem hrjá stóran hluta mannkyns, hafa gert lengi og gera enn. Margir tugir vopnaðra átaka eiga sér stað víðs vegar um heiminn, s.s. í Mið-Austurlöndum, Afríku, Asíu, Evrópu og víðar. Alþjóðasamfélagið (hugtak sem er að vísu ekki mjög vel skilgreinanlegt eða ótvírætt) hefur hvorki mátt né tæki til að grípa í taumana og ef til vill skortir á stundum líka vilja til að stöðva blóðbað. Nærtækt er að benda á hryllinginn á Gaza og máttleysi alþjóðasamfélagsins til að stöðva þá vitfirringu. Stríðið í Úkraínu er sorglegt dæmi um það hvernig sjálfskipað stórveldi telur sig geta, með frekju og yfirgangi, farið sínu fram í krafti hernaðarstyrks. Innlimun Krímar í Rússland árið 2014 var ólögmæt og allsherjarárásarstríð Rússlands í Úkraínu, sem hófst í febrúar 2022, fer að sjálfsögðu líka þvert gegn alþjóðalögum og skuldbindingum. Af hálfu rússneskra stjórnvalda er því haldið fram að „hin sérstaka hernaðaraðgerð“ hafi verið nauðsynleg til að bregðast við ógn sem Rússlandi stafaði af stjórnarstefnunni í Kyiv. Er því þá ýmist haldið fram að berjast þyrfti gegn meintri fasistastjórn í Úkraínu og svo að stækkun NATO til austurs og væntingar Úkraínu um aðild að Atlantshafsbandalaginu væri ögrun við öryggi Rússlands. Það fer varla fram hjá neinum að þetta eru tylliástæður en jafnvel þótt eitthvert sannleikskorn væri til í þeim gefur það Rússlandi hvorki heimild né nokkurn rétt til að ráðast inn í Úkraínu og virða þannig að vettugi fullveldi landsins og landamærahelgi. Segja má að hér skíni í gegn stjórnmálaheimspeki Machiavellis um að hinir sterku geri það sem þeir komist upp með. Virðing fyrir sjálfsákvörðunarrétti þjóða á því miður undir högg að sækja hjá ráðamönnum ýmissa „stórvelda“ um þessar mundir. Fyrir smáríki eins og Ísland skiptir öllu máli að alþjóðakerfið virki og sé sterkt. Ríki sem hvorki hafa hernaðarlega né efnahagslega burði til að beita því afli í samskiptum við önnur ríki verða að treysta á sterkar alþjóðastofnanir og virðingu fyrir alþjóðalögum og öðrum skuldbindingum. Þegar sótt er að þessum grundvallarþáttum ríður sérstaklega mikið á að efla og treysta samstarf við ríki sem deila sömu gildum og beita áhrifum sínum í krafti slíkrar samstöðu. Í gegnum þannig samstöðu og samtal eru ýmis ríki að breyta um stefnu í málefnum Palestínu og auka þrýsting og gagnrýni á ísraelsk stjórnvöld vegna þeirra hörmunga sem þau standa fyrir á Gaza og reyndar einnig á Vesturbakkanum. Ísland var t.d. fyrst Norðurlandanna til að viðurkenna sjálfstæði Palestínu og nú hafa bæði Svíþjóð og Noregur bæst í þann hóp, ásamt Spáni og Írlandi og fleiri evrópsk ríki gætu fylgt í kjölfarið á næstunni. Með nokkurri einföldun má segja að efnahagslegir hagsmunir hafi í ríkum mæli stýrt íslenskri utanríkisstefnu frá lokum seinni heimsstyrjaldarinnar og síður hafi verið litið til þess sem Ísland getur lagt af mörkum á alþjóðasviðinu. Í því brimróti sem einkennir alþjóðamál um þessar mundir er brýnt að Ísland hugi gaumgæfilega að stöðu sinni út frá því hvernig það getur best orðið að liði í þágu friðar, lýðræðis, mannréttinda og félagslegs réttlætis og hvernig öryggi lands og þjóðar í viðsjárverðum heimi verður best tryggt. Fyrir þessum gildum hafa íslensk stjórnvöld jafnan talað og þótt Ísland sé fámennt ríki getur rödd þess skipt máli sé henni beitt af afli í samvinnu þjóða sem deila sömu gildum. Þegar kemur að þátttöku Íslands í fjölþjóðlegu samstarfi þá hefur það hins vegar oft valdið umtalsverðum deilum í samfélaginu. Þannig var deilt um aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu, EFTA, EES og Schengen en góð samstaða hins vegar um þátttöku í hinu norræna samstarfi og í Evrópuráðinu og aðildin að Sameinuðu þjóðunum er nú að segja má óumdeild. Ísland á tvímælalaust samleið með öðrum Evrópuþjóðum, hvort sem litið er til stjórnmála, viðskipta, öryggis- og varnarmála, menningar eða félagslegrar samheldni, enda þótt áherslur og hagsmunir geti vissulega verið mismunandi á köflum. Virk þátttaka okkar í ofangreindum samtökum og bandalögum styrkir Ísland og á vettvangi þeirra allra getum við aflað sjónarmiðum okkar og gildum breiðari samstöðu. Það er til dæmis eftirtektarvert að í löndunum í kringum okkur hafa mörg þeirra stjórnmálaafla sem lengi framan af voru gagnrýnin á aðild sinna landa að bæði Evrópusambandinu og Atlantshafsbandalaginu breytt um afstöðu og tala nú frekar fyrir virkri þátttöku og beinum áhrifum á stefnumótun þeirra. Að því er varðar stöðu Íslands gagnvart Evrópusambandinu þá hafa efnahagsleg sjónarmið, einkum á sviði sjávarútvegs, verið fyrirferðarmikil í samfélagsumræðunni auk þess sem fullveldisrökum hefur óspart verið beitt af hálfu þeirra sem eru andsnúnir aðild að ESB. En ef litið er til annarra þátta, eins og að tryggja stöðu lýðræðis og mannréttinda eða þess hvar Ísland vill almennt skipa sér í sveit í ölduróti alþjóðasamskipta, verður sú spurning æ áleitnari hvort ekki sé affarasælast að taka Evrópuskrefið til fulls, enda er Ísland vitaskuld nú þegar þátttakandi í umtalsverðum hluta Evrópusamvinnunnar. Í öllu falli er mikilvægt að sú umræða, sem óhjákvæmileg er á næstu misserum í því sambandi, hverfist um grundvallarafstöðu og hvernig við best verjum þau pólitísku, menningarlegu og siðferðilegu gildi sem þorri Evrópuríkja á sameiginleg en sem sótt er að úr ýmsum og ólíklegustu áttum um þessar mundir. Höfundur er alþjóðastjórnmálafræðingur.
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar
Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun