Mataræði í stóra samhengi lífsins Birna Þórisdóttir skrifar 14. mars 2025 11:03 Í vikunni voru kynntar endurskoðaðar íslenskar ráðleggingar um mataræði fyrir fullorðna og börn frá tveggja ára aldri. Þær byggja á norrænu næringarráðleggingunum 2023 sem standa á sterkum vísindalegum grunni. Með því að fylgja ráðleggingunum höfum við jákvæð áhrif bæði á heilsu okkar og umhverfið. Þessar ráðleggingar eru hugsaðar fyrir fólk sem er almennt heilsuhraust, bæði fullorðna og börn frá tveggja ára aldri. Sérstakar útfærslur eiga við á meðgöngu og við brjóstagjöf, fyrir börn undir tveggja ára aldri, einstaklinga með sjúkdóma eða fylgikvilla og einstaklinga undir miklu álagi t.d. vegna mikillar íþróttaiðkunar. Eins og flest lönd í heiminum stöndum við frammi fyrir tvöfaldri byrði vannæringar. Það felur í sér bæði of lítið af einhverju, fyrst og fremst vítamínum, steinefnum, trefjum og matvælum sem efla heilsu og draga úr líkum á hjarta- og æðasjúkdómum, sykursýki 2, mörgum krabbameinum, snemmbærum dauðsföllum og glötuðum góðum æviárum - og of mikið af einhverju, fyrst og fremst orku og matvælum sem gera heilsunni ekki gott. Þó mataræði okkar sé eins fjölbreytt og við erum mörg vitum við að upp til hópa mættum við borða meira í samræmi við ráðleggingarnar. Við vitum að vísu afskaplega lítið um mataræði barna á Íslandi, enda nýjustu rannsóknir á úrtökum sem endurspegla þjóðina framkvæmdar á árunum 2003-2012. Við þurfum fjármagn í nýjar rannsóknir. En það er þó ekkert sem bendir til þess að mataræði barna sé í grundvallaratriðum frábrugðið mataræði fullorðinna. Landskönnun á mataræði fullorðinna Íslendinga sem framkvæmd var 2019-2021 leiddi í ljós að við mættum sannarlega borða meira af grænmeti, ávöxtum, baunum, linsum, hnetum og heilkorni. Á móti mættum við borða minna af rauðu kjöti og unnum kjötvörum. Auk þess er sláandi að næstum helmingur af orkunni kemur frá gjörunnum matvælum, en einföld leið til að minnka þeirra hlut í mataræðinu er einmitt að borða meira af óunnum eða lítið unnum matvælum úr jurtaríkinu. Fiskur mætti vera vinsælli, sérstaklega meðal ungra kvenna, en magur fiskur ásamt mjólk er helsti joðgjafi fæðunnar hérlendis. Neysla á joði hefur verulega minnkað frá því sem áður var og þá sérstaklega hjá ungum konum og mælingar á joðbúskap sýna nú í fyrsta skipti joðskort hjá hluta kvenna á barneignaaldri sem er verulegt áhyggjuefni. Lítil neysla ungra kvenna á járni, fólati, C-vítamíni og D-vítamíni vekja einnig áhyggjur en öll eru þessi næringarefni mikilvæg fyrir fósturþroska og þroska barns eftir fæðingu. Þá eru ungir karlmenn sá hópur sem fær minnst af D-vítamíni. Mataræði ungs fólks skiptir margföldu máli. Þeir yngstu eru að klára að ná hámarks vexti, beinþéttni, heilaþroska og undirbúa sig fyrir farsælt framhald fullorðinsára og efri ára. Mataræði kvenna og karla hefur áhrif á frjósemi. Á meðgöngu og með brjóstagjöf fær barnið næringuna sína fyrir vöxt og þroska í gegnum móðurina. Þá má ekki gleyma því að foreldrar eru stærstu fyrirmyndir barna sinna hvað varðar mataræði og eru þau sem leggja línurnar fyrir mataræði fjölskyldunnar og kaupa inn fyrir heimilið. Það er á okkar könnu, hvers og eins, að huga að mataræði okkar og þeirra sem við berum ábyrgð á, svo sem barna. En fæðuval okkar á sér ekki stað í tómarúmi. Með fæðuumhverfinu er átt við það umhverfi sem við erum í þegar við tökum ákvarðanir um fæðuval og mataræði. Matvöruverslanir, mötuneyti, veitingastaðir og flestallir staðir þar sem við verslum í matinn eða borðum hafa verið hannaðir með það í huga. Rannsóknir sýna skýrt að hönnunin getur ýmist aukið sölu og neyslu á óheilsusamlegum eða heilsusamlegum mat. Margir gera vel og aðrir hafa sóknarfæri til að sýna samfélagslega ábyrgð í verki og hanna sína staði með lýðheilsu í fyrirrúmi. Stjórnvöld geta haft mikil áhrif á mataræði fólks með stefnu sinni og aðgerðum – eða stefnuleysi. Það eru til metnaðarfullar stefnur sem unnar hafa verið á vegum stjórnvalda undanfarin ár, meðal annars Matvælastefna Íslands til 2040, Stefnumarkandi áherslur í forvörnum, heilsueflingu og meðferð frá 2024 og Aðgerðaáætlun um beitingu efnahagslegra hvata til eflingar lýðheilsu frá 2020 – en efnahagur hefur mjög sterk áhrif á fæðuval. Ég hvet stjórnvöld til að nota þessar stefnur og áætlanir, setja fjármagn í forgangsatriði og vinna markvisst að bættu mataræði þjóðarinnar, jafnvel frekar en að búa til nýjar stefnur. Flókið upplýsingaumhverfi með ótal áhrifavöldum hefur áhrif, ekki síst á ungt fólk, en því miður er of mikið af upplýsingum sem ekki standast vísindalega skoðun. Ráðleggingarnar um mataræði byggja á traustum vísindalegum grunni og eru gagnlegt tól til að rata í gegnum frumskóg misgóðra upplýsinga. Og loks er það nánasta félagslega umhverfi fólks og samfélagið allt sem hefur áhrif á mataræði. Það þarf að vera samvinnuverkefni allra að færa mataræði í átt að ráðleggingunum og tryggja jöfnuð til að allir njóti réttarins til viðundandi næringar, sem tilgreindur er í 25. grein Mannréttindayfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna. Með samstilltu átaki til að vinna að heilsusamlegu fæðuumhverfi og heilbrigðu mataræði getum við séð margföldunaráhrif í þágu heilsu okkar og jarðarinnar. Ráðleggingar um mataræði 2025 má finna á vefsíðu embættis landlæknis. Höfundur er lektor í næringarfræði við Háskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Matur Mest lesið Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Á að sameina ÍSÍ og UMFÍ? Ómar Stefánsson skrifar Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir skrifar Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Sósíalistar á vaktinni í átta ár Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson skrifar Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Sigursaga Evrópu í 21 ár Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding skrifar Skoðun Rauðir sokkar á 1. maí Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Heiðrum íslenska hestinn Berglind Margo Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir skrifar Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez skrifar Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað ætlar þú að vera þegar þú verður stór? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Sköpum störf við hæfi! Unnur Hrefna Jóhannsóttir skrifar Sjá meira
Í vikunni voru kynntar endurskoðaðar íslenskar ráðleggingar um mataræði fyrir fullorðna og börn frá tveggja ára aldri. Þær byggja á norrænu næringarráðleggingunum 2023 sem standa á sterkum vísindalegum grunni. Með því að fylgja ráðleggingunum höfum við jákvæð áhrif bæði á heilsu okkar og umhverfið. Þessar ráðleggingar eru hugsaðar fyrir fólk sem er almennt heilsuhraust, bæði fullorðna og börn frá tveggja ára aldri. Sérstakar útfærslur eiga við á meðgöngu og við brjóstagjöf, fyrir börn undir tveggja ára aldri, einstaklinga með sjúkdóma eða fylgikvilla og einstaklinga undir miklu álagi t.d. vegna mikillar íþróttaiðkunar. Eins og flest lönd í heiminum stöndum við frammi fyrir tvöfaldri byrði vannæringar. Það felur í sér bæði of lítið af einhverju, fyrst og fremst vítamínum, steinefnum, trefjum og matvælum sem efla heilsu og draga úr líkum á hjarta- og æðasjúkdómum, sykursýki 2, mörgum krabbameinum, snemmbærum dauðsföllum og glötuðum góðum æviárum - og of mikið af einhverju, fyrst og fremst orku og matvælum sem gera heilsunni ekki gott. Þó mataræði okkar sé eins fjölbreytt og við erum mörg vitum við að upp til hópa mættum við borða meira í samræmi við ráðleggingarnar. Við vitum að vísu afskaplega lítið um mataræði barna á Íslandi, enda nýjustu rannsóknir á úrtökum sem endurspegla þjóðina framkvæmdar á árunum 2003-2012. Við þurfum fjármagn í nýjar rannsóknir. En það er þó ekkert sem bendir til þess að mataræði barna sé í grundvallaratriðum frábrugðið mataræði fullorðinna. Landskönnun á mataræði fullorðinna Íslendinga sem framkvæmd var 2019-2021 leiddi í ljós að við mættum sannarlega borða meira af grænmeti, ávöxtum, baunum, linsum, hnetum og heilkorni. Á móti mættum við borða minna af rauðu kjöti og unnum kjötvörum. Auk þess er sláandi að næstum helmingur af orkunni kemur frá gjörunnum matvælum, en einföld leið til að minnka þeirra hlut í mataræðinu er einmitt að borða meira af óunnum eða lítið unnum matvælum úr jurtaríkinu. Fiskur mætti vera vinsælli, sérstaklega meðal ungra kvenna, en magur fiskur ásamt mjólk er helsti joðgjafi fæðunnar hérlendis. Neysla á joði hefur verulega minnkað frá því sem áður var og þá sérstaklega hjá ungum konum og mælingar á joðbúskap sýna nú í fyrsta skipti joðskort hjá hluta kvenna á barneignaaldri sem er verulegt áhyggjuefni. Lítil neysla ungra kvenna á járni, fólati, C-vítamíni og D-vítamíni vekja einnig áhyggjur en öll eru þessi næringarefni mikilvæg fyrir fósturþroska og þroska barns eftir fæðingu. Þá eru ungir karlmenn sá hópur sem fær minnst af D-vítamíni. Mataræði ungs fólks skiptir margföldu máli. Þeir yngstu eru að klára að ná hámarks vexti, beinþéttni, heilaþroska og undirbúa sig fyrir farsælt framhald fullorðinsára og efri ára. Mataræði kvenna og karla hefur áhrif á frjósemi. Á meðgöngu og með brjóstagjöf fær barnið næringuna sína fyrir vöxt og þroska í gegnum móðurina. Þá má ekki gleyma því að foreldrar eru stærstu fyrirmyndir barna sinna hvað varðar mataræði og eru þau sem leggja línurnar fyrir mataræði fjölskyldunnar og kaupa inn fyrir heimilið. Það er á okkar könnu, hvers og eins, að huga að mataræði okkar og þeirra sem við berum ábyrgð á, svo sem barna. En fæðuval okkar á sér ekki stað í tómarúmi. Með fæðuumhverfinu er átt við það umhverfi sem við erum í þegar við tökum ákvarðanir um fæðuval og mataræði. Matvöruverslanir, mötuneyti, veitingastaðir og flestallir staðir þar sem við verslum í matinn eða borðum hafa verið hannaðir með það í huga. Rannsóknir sýna skýrt að hönnunin getur ýmist aukið sölu og neyslu á óheilsusamlegum eða heilsusamlegum mat. Margir gera vel og aðrir hafa sóknarfæri til að sýna samfélagslega ábyrgð í verki og hanna sína staði með lýðheilsu í fyrirrúmi. Stjórnvöld geta haft mikil áhrif á mataræði fólks með stefnu sinni og aðgerðum – eða stefnuleysi. Það eru til metnaðarfullar stefnur sem unnar hafa verið á vegum stjórnvalda undanfarin ár, meðal annars Matvælastefna Íslands til 2040, Stefnumarkandi áherslur í forvörnum, heilsueflingu og meðferð frá 2024 og Aðgerðaáætlun um beitingu efnahagslegra hvata til eflingar lýðheilsu frá 2020 – en efnahagur hefur mjög sterk áhrif á fæðuval. Ég hvet stjórnvöld til að nota þessar stefnur og áætlanir, setja fjármagn í forgangsatriði og vinna markvisst að bættu mataræði þjóðarinnar, jafnvel frekar en að búa til nýjar stefnur. Flókið upplýsingaumhverfi með ótal áhrifavöldum hefur áhrif, ekki síst á ungt fólk, en því miður er of mikið af upplýsingum sem ekki standast vísindalega skoðun. Ráðleggingarnar um mataræði byggja á traustum vísindalegum grunni og eru gagnlegt tól til að rata í gegnum frumskóg misgóðra upplýsinga. Og loks er það nánasta félagslega umhverfi fólks og samfélagið allt sem hefur áhrif á mataræði. Það þarf að vera samvinnuverkefni allra að færa mataræði í átt að ráðleggingunum og tryggja jöfnuð til að allir njóti réttarins til viðundandi næringar, sem tilgreindur er í 25. grein Mannréttindayfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna. Með samstilltu átaki til að vinna að heilsusamlegu fæðuumhverfi og heilbrigðu mataræði getum við séð margföldunaráhrif í þágu heilsu okkar og jarðarinnar. Ráðleggingar um mataræði 2025 má finna á vefsíðu embættis landlæknis. Höfundur er lektor í næringarfræði við Háskóla Íslands.
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun
Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar
Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar
Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar
Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun