Að læra að lesa og að verða læs Rannveig Oddsdóttir skrifar 1. júlí 2022 15:30 Læsi íslenskra barna og þá sér í lagi drengja, hefur verið mikið í umræðunni undanfarin ár. Frammistaða íslenskra unglinga á lesskilningsprófi PISA hefur verið meginkveikja þessara umræðna en árangur okkar barna á prófinu hefur verið undir meðaltali OECD. Það er vissulega áhyggjuefni ef þær niðurstöður gefa rétta mynd af læsi íslenskra ungmenna og ástæða til að bregðast við. Því miður hefur umræðan um það hvað sé helst til ráða verið á villigötum og ljóst að misskilningur ríkir um það hvað læsi er og hvernig sé árangursríkast að bæta það. Misskilningurinn varðar hugtökin að læra að lesa og verða læs. Margir telja að það sé það sama. Það er börn læri að lesa og þegar þau hafi náð tökum á því að umskrá stafi í hljóð, orð og setningar séu þau orðin læs. Það er í sjálfu sér ekki rangt og þannig hafa hugtökin verið notuð og talað um að börn séu læs þegar þau geta lesið texta. Læsi er hins vegar langt því frá svo einfalt. Tæknilega færnin er mikilvæg og án hennar er ekki hægt að sækja merkingu í ritaðan texta en til að lesturinn skili því sem til er ætlast þarf fleira að koma til. Skilningur á orðunum sem lesin eru skiptir þar mestu máli en einnig þættir eins og ályktunarhæfni, bakgrunnsþekking á því sem textinn fjallar um og hæfni til að halda athygli við lesturinn. Þau börn sem ekki ná lágmarksviðmiðum um lesskilning á PISA eiga því ekki endilega í erfiðleikum með umskráninguna heldur getur vandi þeirra legið í einhverjum hinna færniþáttanna. Nýleg íslensk rannsókn bendir til að mynda til þess að slakur orðaforði sé ein sterkasta forspárbreytan fyrir slökum lesskilningi á PISA. Í umræðu um það hvað sé til ráða til að bæta læsi íslenskra barna hefur sjónum æ ofan í æ verið beint að lestrarkennslu í yngstu bekkjum grunnskóla. Tekist hefur verið á um það hvort ein lestrarkennsluaðferð sé annarri fremri og uppi eru ranghugmyndir um það að í stórum hluta íslenskra grunnskóla séu notaðar lestrarkennsluaðferðir þar sem ekki er tryggt að börn læri um samband stafa og hljóða. Reyndin er hins vegar sú að í öllum skólum er lögð áhersla á það að kenna tæknilega þætti lestrar í fyrstu bekkjum grunnskóla þótt nálgunin í þeirri kennslu sé svolítið mismunandi eftir því hvaða kennsluaðferð skólarnir nota. Þær rannsóknir sem gerðar hafa verið á lestrarfærni barna á mörkum leik- og grunnskóla sýna að íslensk börn standa almennt vel í þessum þætti lestrarnámsins og ekki er munur á frammistöðu stelpna og stráka. Við upphaf grunnskólagöngu þekkja þau að meðaltali um eða yfir 20 stafi (sem er t.d. mun meira en norskir jafnaldrar þeirra sem þekkja að meðaltali 13 stafi) og mörg hafa þá þegar náð tökum á því að tengja saman stafi og hljóð og geta lesið léttan texta. Tölur frá Menntamálastofnun sýna að við lok 1. bekkjar hafa 90% barna náð grunnlestrarfærni, þ.e. geta lesið a.m.k. 20 orð á mínútu. Fylgst er vel með framvindunni í þessum þætti í fyrstu bekkjum grunnskóla og þau börn sem ekki hafa náð tökum á tækninni fá frekari kennslu í stöfum og hljóðum. Foreldar kannast einnig án efa við þá lestrarþjálfun sem fer fram heima, en í flestum skólum er ætlast til þess að börnin æfi lesturinn daglega heima með aðstoð foreldra. Það er því ekkert sem gefur tilefni til að ætla að sá lesskilningsvandi sem mælist hjá unglingsdrengjum stafi af því að ekki sé vandað nægilega til lestrarkennslu í fyrstu bekkjum grunnskóla. Þróun lestrarfærni og læsis er hins vegar langt frá því lokið á yngsta stigi grunnskóla heldur þarf að styðja áfram við þróun þess öll grunnskólaárin. Margt bendir til þess að þar séu tækifæri til að gera betur í íslensku skólastarfi. Úttekt sem gerð var á lestrarkennslu í íslenskum grunnskólum 2009 sýndi t.d. að á mið- og unglingastigi var kennslan ómarkviss og margir kennarar virtust líta svo á að læsiskennslunni væri lokið þegar nemendur hefðu náð tökum á umskráningunni. Styrkja þarf þennan þátt í læsiskennslunni í íslenskum skólum. Rækta orðaforða nemenda, ræða við þá um texta sem lesnir eru og kenna þeim að sækja upplýsingar í texta, túlka það sem þeir lesa og draga ályktanir um efnið. Þetta er ekki aðeins verkefni skólanna heldur alls samfélagsins. Á undanförnum árum og áratugum hafa orðið miklar breytingar á málumhverfi barna sem geta haft áhrif á þróun máls- og málskilnings, sem er ein helsta undirstaða lesskilnings. Mikil notkun snjalltækja á heimilum getur t.d. dregið úr samskiptum foreldra og barna en slík samskipti eru gríðarlega mikilvæg fyrir þróun máls. Þá getur aukin aðgangr barna á ensku í afþreyingarefni, svo sem myndböndum og tölvuleikjum leitt til þess að þau ná ekki að þróa orðaforða sinn í íslensku jafn vel og áður. Íslenskt samfélag þarf að taka höndum saman um að styðja við læsi þeirrar kynslóðar sem er að vaxa úr grasi. Breyting á lestrarkennsluaðferðum í yngstu bekkjum grunnskóla mun ekki breyta neinu þar um. Heldur þarf góða læsiskennslu á öllum stigum leik- og grunnskóla, gott aðgengi að efni á íslensku og hvatningu til að nota tungumálið á sem fjölbreyttastan hátt í ræðu og riti í daglegu lífi. Höfundur er lektor við kennaradeild Háskólans á Akureyri. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla - og menntamál Grunnskólar Leikskólar Háskólar Börn og uppeldi Vísindi Rannveig Oddsdóttir Mest lesið Skrift er málið Guðbjörg Rut Þórisdóttir Skoðun Komið gott! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Tvær leiðir færar til þess að skóli fyrir alla geti virkað Íris Björk Eysteinsdóttir Skoðun Örorkubyrði og örorkuframlag lífeyrissjóða Björgvin Jón Bjarnason Skoðun Sköpum samfélag fyrir börn Gunnar Salvarsson Skoðun Viltu hafa jákvæð áhrif þegar þú ferðast? Ásdís Guðmundsdóttir Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Má endalaust vera níðingur!! Arna Magnea Danks Skoðun Að hafa trú á samfélaginu Hjálmar Bogi Hafliðason Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun Skoðun Skoðun Fræ menntunar – frá Froebel til Jung Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar Skoðun Að hafa trú á samfélaginu Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Sköpum samfélag fyrir börn Gunnar Salvarsson skrifar Skoðun Skrift er málið Guðbjörg Rut Þórisdóttir skrifar Skoðun Viltu hafa jákvæð áhrif þegar þú ferðast? Ásdís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Tvær leiðir færar til þess að skóli fyrir alla geti virkað Íris Björk Eysteinsdóttir skrifar Skoðun Örorkubyrði og örorkuframlag lífeyrissjóða Björgvin Jón Bjarnason skrifar Skoðun Komið gott! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Gervigreind er persónulegi kennarinn þinn – Lærum að læra upp á nýtt Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Gegn áætluðu kílómetragjaldi stjórnvalda á bifhjól Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Tillaga um hærri vörugjöld á mótorhjól er skref aftur á bak Unnar Már Magnússon skrifar Skoðun Hvernig hugsar þú um hreint vatn? Lovísa Árnadóttir skrifar Skoðun Takk Vigdís! Takk Guðni! Takk Halla! — Takk þjóð! Hjörtur Hjartarson skrifar Skoðun Blóðmerar - skeytingarleysi hinna þriggja valda Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Krefjandi tímar í veitingageiranum Einar Bárðarson skrifar Skoðun Má endalaust vera níðingur!! Arna Magnea Danks skrifar Skoðun Um pólitík óttans, öryggisvæðingu fólksflótta og hina ICElensku varðhaldsstöð Sema Erla Serdaroglu skrifar Skoðun Silfurfat Samfylkingarinnar Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Opið bréf til Jóhanns Páls Jóhannssonar umhverfis-, orku- og loftlagsráðherra Kolbrún Georgsdóttir skrifar Skoðun Fjármálabylting: Gervigreind og táknvæðing fyrir almenning Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Véfréttir og villuljós Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun „Fór í útkall“ Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Dagur náms- og starfsráðgjafar 2025: Faglegur stuðningur sem skiptir máli – fyrir einstaklinga og samfélagið Jónína Kárdal,Svandís Sturludóttir skrifar Skoðun Fjölþátta ógnarstjórn Högni Elfar Gylfason skrifar Skoðun Verjum mikilvæga starfsemi Ljóssins Guðbjörg Jónsdóttir,Helga Tryggvadóttir,Sigurdís Haraldsdóttir skrifar Skoðun ,,Mig langar svo bara að geta kennt þessum 25 börnum“ Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Mér kvíðir slæm íslenska ungmenna Elín Karlsdóttir skrifar Skoðun Íþróttahreyfingin stefnir í gjaldþrot!! Helgi Sigurður Haraldsson skrifar Sjá meira
Læsi íslenskra barna og þá sér í lagi drengja, hefur verið mikið í umræðunni undanfarin ár. Frammistaða íslenskra unglinga á lesskilningsprófi PISA hefur verið meginkveikja þessara umræðna en árangur okkar barna á prófinu hefur verið undir meðaltali OECD. Það er vissulega áhyggjuefni ef þær niðurstöður gefa rétta mynd af læsi íslenskra ungmenna og ástæða til að bregðast við. Því miður hefur umræðan um það hvað sé helst til ráða verið á villigötum og ljóst að misskilningur ríkir um það hvað læsi er og hvernig sé árangursríkast að bæta það. Misskilningurinn varðar hugtökin að læra að lesa og verða læs. Margir telja að það sé það sama. Það er börn læri að lesa og þegar þau hafi náð tökum á því að umskrá stafi í hljóð, orð og setningar séu þau orðin læs. Það er í sjálfu sér ekki rangt og þannig hafa hugtökin verið notuð og talað um að börn séu læs þegar þau geta lesið texta. Læsi er hins vegar langt því frá svo einfalt. Tæknilega færnin er mikilvæg og án hennar er ekki hægt að sækja merkingu í ritaðan texta en til að lesturinn skili því sem til er ætlast þarf fleira að koma til. Skilningur á orðunum sem lesin eru skiptir þar mestu máli en einnig þættir eins og ályktunarhæfni, bakgrunnsþekking á því sem textinn fjallar um og hæfni til að halda athygli við lesturinn. Þau börn sem ekki ná lágmarksviðmiðum um lesskilning á PISA eiga því ekki endilega í erfiðleikum með umskráninguna heldur getur vandi þeirra legið í einhverjum hinna færniþáttanna. Nýleg íslensk rannsókn bendir til að mynda til þess að slakur orðaforði sé ein sterkasta forspárbreytan fyrir slökum lesskilningi á PISA. Í umræðu um það hvað sé til ráða til að bæta læsi íslenskra barna hefur sjónum æ ofan í æ verið beint að lestrarkennslu í yngstu bekkjum grunnskóla. Tekist hefur verið á um það hvort ein lestrarkennsluaðferð sé annarri fremri og uppi eru ranghugmyndir um það að í stórum hluta íslenskra grunnskóla séu notaðar lestrarkennsluaðferðir þar sem ekki er tryggt að börn læri um samband stafa og hljóða. Reyndin er hins vegar sú að í öllum skólum er lögð áhersla á það að kenna tæknilega þætti lestrar í fyrstu bekkjum grunnskóla þótt nálgunin í þeirri kennslu sé svolítið mismunandi eftir því hvaða kennsluaðferð skólarnir nota. Þær rannsóknir sem gerðar hafa verið á lestrarfærni barna á mörkum leik- og grunnskóla sýna að íslensk börn standa almennt vel í þessum þætti lestrarnámsins og ekki er munur á frammistöðu stelpna og stráka. Við upphaf grunnskólagöngu þekkja þau að meðaltali um eða yfir 20 stafi (sem er t.d. mun meira en norskir jafnaldrar þeirra sem þekkja að meðaltali 13 stafi) og mörg hafa þá þegar náð tökum á því að tengja saman stafi og hljóð og geta lesið léttan texta. Tölur frá Menntamálastofnun sýna að við lok 1. bekkjar hafa 90% barna náð grunnlestrarfærni, þ.e. geta lesið a.m.k. 20 orð á mínútu. Fylgst er vel með framvindunni í þessum þætti í fyrstu bekkjum grunnskóla og þau börn sem ekki hafa náð tökum á tækninni fá frekari kennslu í stöfum og hljóðum. Foreldar kannast einnig án efa við þá lestrarþjálfun sem fer fram heima, en í flestum skólum er ætlast til þess að börnin æfi lesturinn daglega heima með aðstoð foreldra. Það er því ekkert sem gefur tilefni til að ætla að sá lesskilningsvandi sem mælist hjá unglingsdrengjum stafi af því að ekki sé vandað nægilega til lestrarkennslu í fyrstu bekkjum grunnskóla. Þróun lestrarfærni og læsis er hins vegar langt frá því lokið á yngsta stigi grunnskóla heldur þarf að styðja áfram við þróun þess öll grunnskólaárin. Margt bendir til þess að þar séu tækifæri til að gera betur í íslensku skólastarfi. Úttekt sem gerð var á lestrarkennslu í íslenskum grunnskólum 2009 sýndi t.d. að á mið- og unglingastigi var kennslan ómarkviss og margir kennarar virtust líta svo á að læsiskennslunni væri lokið þegar nemendur hefðu náð tökum á umskráningunni. Styrkja þarf þennan þátt í læsiskennslunni í íslenskum skólum. Rækta orðaforða nemenda, ræða við þá um texta sem lesnir eru og kenna þeim að sækja upplýsingar í texta, túlka það sem þeir lesa og draga ályktanir um efnið. Þetta er ekki aðeins verkefni skólanna heldur alls samfélagsins. Á undanförnum árum og áratugum hafa orðið miklar breytingar á málumhverfi barna sem geta haft áhrif á þróun máls- og málskilnings, sem er ein helsta undirstaða lesskilnings. Mikil notkun snjalltækja á heimilum getur t.d. dregið úr samskiptum foreldra og barna en slík samskipti eru gríðarlega mikilvæg fyrir þróun máls. Þá getur aukin aðgangr barna á ensku í afþreyingarefni, svo sem myndböndum og tölvuleikjum leitt til þess að þau ná ekki að þróa orðaforða sinn í íslensku jafn vel og áður. Íslenskt samfélag þarf að taka höndum saman um að styðja við læsi þeirrar kynslóðar sem er að vaxa úr grasi. Breyting á lestrarkennsluaðferðum í yngstu bekkjum grunnskóla mun ekki breyta neinu þar um. Heldur þarf góða læsiskennslu á öllum stigum leik- og grunnskóla, gott aðgengi að efni á íslensku og hvatningu til að nota tungumálið á sem fjölbreyttastan hátt í ræðu og riti í daglegu lífi. Höfundur er lektor við kennaradeild Háskólans á Akureyri.
Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun
Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar
Skoðun Gervigreind er persónulegi kennarinn þinn – Lærum að læra upp á nýtt Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Um pólitík óttans, öryggisvæðingu fólksflótta og hina ICElensku varðhaldsstöð Sema Erla Serdaroglu skrifar
Skoðun Opið bréf til Jóhanns Páls Jóhannssonar umhverfis-, orku- og loftlagsráðherra Kolbrún Georgsdóttir skrifar
Skoðun Fjármálabylting: Gervigreind og táknvæðing fyrir almenning Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Skoðun Dagur náms- og starfsráðgjafar 2025: Faglegur stuðningur sem skiptir máli – fyrir einstaklinga og samfélagið Jónína Kárdal,Svandís Sturludóttir skrifar
Skoðun Verjum mikilvæga starfsemi Ljóssins Guðbjörg Jónsdóttir,Helga Tryggvadóttir,Sigurdís Haraldsdóttir skrifar
Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun