Lýðræðið
Í þingsályktunartillögu um málefni sveitarfélaga, er mikið talað um lýðræði, virðingu, sjálfbærni og sjálfstjórnarrétt sveitarfélaga og er það vel. Meginmarkmið eru; „Að sveitarfélög verði öflug og sjálfbær vettvangur lýðræðislegrar starfsemi“ og „sjálfstjórn og ábyrgð sveitarfélaga virt og tryggð verði sem jöfnust réttindi og aðgengi íbúa að þjónustu.“ Í tillögunni, sem og greinargerð sem með fylgir, er sérlega mikið lagt upp úr þessum atriðum, lýðræði og sjálfstjórnarrétti.Aðgerðaáætlun fylgir með í 11 liðum. Þar er því miður flest í formi óljósra markmiða sem vinna þarf frekar í. Sumt eru það margrædd málefni en þó kannski þau mikilvægustu fyrir styrkingu sveitarfélagastigsins, svo sem verkaskipting ríkis og sveitarfélaga, tekjustofnar sveitarfélaga og fjölgun opinberra starfa á landsbyggðinni. Eitt atriði er þó skýrt og tölusett, en það er raunar í hróplegri andstöðu við það lýðræði og sjálfsákvörðunarrétt sem er þó svo mjög hampað að öðru leyti. Það er að lögfest verði að sveitarfélög skuli hafa að lágmarki 1.000 íbúa innan nokkurra ára, og fái íbúar ekkert um það að segja, nema þá náðarsamlegast að velja sér mótaðila til sameiningar.
Í dag eru 40 sveitarfélög sem ná ekki þessu marki, af 72 sveitarfélögum í landinu. Það á því að taka lýðræðislegan rétt íbúa meirihluta sveitarfélaganna af þeim með lagaboði, allt í nafni lýðræðis. Fyrir svo harkalegri aðgerð þurfa að vera ríkir hagsmunir og sterk rök. Því er ekki að heilsa í þessu máli. Enda alger fásinna að sameiningar sveitarfélaga, þar sem aðeins 5% þjóðarinnar búa, hafi svo sem nokkur áhrif á styrk sveitarfélagastigsins í heild. Raunar finnast hvergi í gögnum eða ferli málsins nokkur rök fyrir þessu lágmarki.
Það kemur einnig fram í þeim skýrslum sem að baki liggja, að lýðræðisleg virkni íbúa og samskipti við kjörna fulltrúa og skrifstofur sveitarfélaga, er mikið meiri í litlu sveitarfélögunum. Stækkun sveitarfélga eflir því tæplega lýðræði heldur frekar öfugt. Því skal síðan mæta með því að taka upp hliðarlýðræði með ýmsum aðferðum, hverfisráðum, rafrænum íbúakosningum o.fl.
Alvarlegast er samt að á öllum stigum hefur samráð verið takmarkað við litlu sveitarfélögin sem málið snertir þó beint. Og það sem enn verra er, rangt er farið með þegar frá því er sagt. Því er óhikað haldið fram að tillagan sé lögð fram með velþóknun sveitarstjórnarstigsins í heild. Þá segir t.d. í niðurstöðum um Grænbók, að umsagnir séu mjög jákvæðar og sveitarstjórnarstigið sé almennt sammála þessum tillögum. Í greinargerð með þingsályktunartillögunni er þetta svo enn ítrekað. Hins vegar er í engu getið um harða andstöðu gegn lögþvinguðum sameiningum, né efasemdum um þá leið, sem þó eru áberandi í umsögnum sveitarfélaganna.
Lögfræðin
Til að svara gagnrýni lét ráðuneyti sveitarstjórnarmála vinna lögfræðiálit sem birt var rétt fyrir aukalandsþing Sambands íslenskra sveitarfélaga í haust. Álitið var skýrt og vel rökstutt, það telst hvorki fara í bága við lög né stjórnarskrá að lágmark sé sett á íbúafjölda. Hefur þetta lögfræðiálit verið notað sem heilbrigðisvottorð fyrir tillöguna. En þegar niðurstaðan er ákveðin fyrirfram, þá gleymist stundum að sjá hlutina í fullu samhengi. Í álitinu segir nefnilega í lokakafla fyrir niðurstöður að gera verði tvær megin kröfur varðandi skipan sveitarfélaga, „að í fyrsta lagi verði staðhættir sveitarfélaga með þeim hætti að sannanlega sé um staðbundnar einingar að ræða (leturbr. ÞF) og í öðru lagi að stærð sveitarfélagseininga standi undir þeim verkefnum sem þeim er falið skv. lögum.“Þessum megin niðurstöðum hefur ekki mikið verið haldið á lofti, enda koma þær 1.000 íbúa lágmarki lítið við, nema þá á þann veg að í þó nokkrum tilvikum munu sveitarfélög mjög tæplega geta talist „sannanlega staðbundin eining“ ef þau eiga að ná 1.000 íbúa marki. Því má í raun telja réttara að lögfræðiálitið hafni 1.000 íbúa markinu en að það styðji það! Enda er óhætt að fullyrða að mörg sveitarfélög sem eru með undir 1.000 íbúa í dag, standist bæði framangreind skilyrði með fullum sóma.
Lýðræði eða ofbeldi?
Á fyrrnefndu aukalandsþingi neyttu svo stærri sveitarfélögin aflsmunar, en þar komu 75% þingfulltrúa frá sveitarfélögum með yfir 1.000 íbúa, og samþykkti þingið stuðning við málið. Eftir þingið var niðurstöðunni síðan lýst sem um fulla samstöðu sveitarstjórnarstigsins og einróma stuðning við tillöguna væri að ræða. Hið rétta er að frekar má segja að hinn stærri hafi þar ákveðið að hin minni skyldu sameinast hvort sem þeim líkaði betur eða verr. Þetta er mjög svo umdeilanlegt lýðræði, enda í mörgum tilfellum miklir fjárhagslegir hagsmunir í boði fyrir stærri sveitarfélögin með sameiningum við hin minni, alla vega ef tillögur um sameiningarframlög Jöfnunarsjóðs ná fram að ganga. Ekki voru talin atkvæði á þinginu, en ég áætla að fulltrúar a.m.k. 25 sveitarfélaga hafi greitt atkvæði gegn stuðningstilllögunni. Afgreiðslan var því langt frá því að vera samhljóða.Vinnubrögð í þessu ferli öllu eru ámælisverð. Það er ekki boðleg stjórnsýsla að villa vísvitandi um fyrir Alþingi bæði í greinargerð og með yfirlýsingum á opinberum vettvangi. Því er mikilvægt að Alþingismenn geri sér grein fyrir því hvernig þetta mál hefur verið keyrt áfram. Ekki síður væri fróðlegt fyrir alla að fá upp á borðið hvaða hagsmunir búa þar að baki? Því hefur enn ekki verið svarað. En þau rök sem hafa verið notuð fyrir nauðsyn 1.000 íbúa lágmarks standast hvergi, eins og ég hef áður farið yfir. Það er ekki síður bagalegt að önnur atriði tillögunnar séu ómarkviss og lítt rædd á opninberum vettvangi því þar er ýmislegt sem meira máli skiptir.
Íbúum er fullvel treystandi fyrir því að meta sjálfir hvað þeim er fyrir bestu í sameiningarmálum. Sameiningar sveitarfélaga munu örugglega halda áfram, en ef vel á að takast til verða þær að vera á réttum forsendum, á forsendum íbúanna sjálfra. Alþingi getur ekki og má ekki leggja blessun sína yfir ofbeldi, þó reynt sé að kenna það við lýðræði.
Höfundur er sveitarstjóri Grýtubakkahrepps. Fyrri greinar Þrastar í greinaflokknum má finna hér og hér.
