Þegar stórt er spurt

Fjórðungur Íslendinga er sannfærður um að ­alheimurinn hafi ekki orðið til í Miklahvelli. Við höfum aldrei haft betri mynd af uppruna alls, en á sama tíma geta vísindamenn ekki svarað því hvernig og af hverju upphafið átti sér stað.

Nýleg könnun Siðmenntar, félags siðrænna húmanista á Íslandi, um lífsskoðanir Íslendinga og trú veitir áhugaverða innsýn í skoðanir landsmanna á uppruna alheimsins. Ljóst er að skiptar skoðanir eru um þessa gömlu spurningu. Tæp 18 prósent segjast sannfærð um að guð hafi skapað heiminn og rúmlega átta prósent hafa ekki myndað sér skoðun. Önnur tólf prósent landsmanna telja alheiminn hafa orðið til með öðrum hætti. Þannig eru rúmlega 38 prósent Íslendinga ekki sannfærð um að kenningin um Miklahvell sé heppileg útskýring á uppruna heimsins.

Spurningin um uppruna alls hefur fylgt manninum frá örófi alda og er að mörgu leyti hinn mikli hvati sem drifið hefur áfram þekkingar- og vísindasögu mannkyns. Þrátt fyrir ótrúlegar framfarir í skilningi okkar á upphafi alheimsins erum við engu nær um hið mikla augnablik sköpunar. Spurningin er, og verður líklega líklega alltaf, tilvistarleg frekar en vísindaleg. Þannig er athyglisvert að rýna í útskýringar þeirra sem tóku þátt í könnun Siðmenntar. Þeir sem hvorki gengust við því að uppruna heimsins megi rekja til Miklahvells né að guð hafi verið þar að verki fengu tækifæri til að koma með eigin útskýringu eða athugasemd. Það sem vekur sérstaka athygli er að margir virðast vera meðvitaðir um að svar við stóru spurningunni mun seint fást. „Það er spurningin eilífa,“ sagði einn þátttakandi á meðan annar sagði: „Það er bara eitt af því sem við líklega ekki komumst að. Aldrei.“

Þegar rýnt er í könnun Siðmenntar er augljóst að marktækur munur er á milli aldurshópa. Tæplega 94 prósent þátttakenda yngri en 25 ára segja að heimurinn hafi orðið til í Miklahvelli. Enginn af þeim 102 sem tóku afstöðu í þessum aldursflokki sagði að guð hefði skapað heiminn. Þeim sem aðhyllast kenninguna um Miklahvell fer fækkandi þegar aldurinn hækkar. Tæpur helmingur landsmanna 55 ára og eldri er sammála unga fólkinu, samkvæmt niðurstöðum könnunarinnar.

Kenningin mikla

Vert er að hafa í huga hvað felst í þeirri afstöðu að fullyrða að heimurinn hafi orðið til í Miklahvelli. Samkvæmt henni má upphaf alheimsins rekja til augnabliks sem átti sér stað utan tíma og rúms fyrir um fjórtán milljörðum ára. Án aðdraganda eða orsaka átti flökt sér stað í þessu (skammtafræðilega) tómarúmi og alheimurinn spratt fram. Hann tútnaði út á ógnarhraða, svo hratt að á sekúndubroti stækkaði hann úr því sem var minna en atóm yfir í gímald mikið. Allt efni alheimsins var til staðar í þessu agnarsmáa fyrirbæri sem blés svo hressilega út.

Það sem meira er þá munum við að öllum líkindum aldrei fullkomlega skilja hvað nákvæmlega átti sér stað í upphafinu. Á þessum tímapunkti – þegar tíminn varð til – voru fjórir kraftar náttúrunnar (þyngdar- og rafsegulkrafturinn ásamt sterka kjarnakraftinum og veika kjarnakraftinum) samtvinnaðir og lögmál eðlisfræðinnar eins og við þekkjum þau ekki til staðar.

Það er kannski ekki skrítið að sumir eigi erfitt með að samþykkja kenninguna um Miklahvell, og það kemur sannarlega ekki á óvart að margir tengja flöktið í upphafi alheimsins við æðri máttarvöld, að þar hafi fingur drottins hrært í agnasúpunni.

Traustar vísbendingar

Ástæðan fyrir því að kenningin um Miklahvell heldur velli er sú að hún fellur afar vel að frumreglum og ályktunum okkar um alheiminn. Það er, að maðurinn og sjónarhóll hans er ekki miðja alls, að náttúrulögmálin eru algild og að alheimurinn er nokkurn veginn einsleitur.

Almenna afstæðiskenning Einsteins segir okkur, út frá þessum ályktunum, að alheimurinn hafi sprottið fram úr gríðarlega þéttu ástandi fyrir milljörðum ára. Jafnframt gefur kenning Einsteins til kynna að alheimurinn ætti að vera yfirfullur af geislun sem myndaðist stuttu eftir Miklahvell (380.000 árum) þegar alheimurinn var gríðarlega heitur. Þetta er örbylgjukliðurinn sem vísindamenn greindu fyrst árið 1965. Kliðurinn og útþensla alheimsins eru grunnforsendur Miklahvellskenningarinnar. Allir geta upplifað örbylgjukliðinn með því stilla útvarps- eða sjónvarpstæki á óvirka rás. Snjósuð má að hluta rekja til rafsegulgeislunar frá upphafi alheimsins.

Fjölheimur og skipulag alheimsins

Aðrar kenningar um upphaf heimsins hafa verið viðraðar en fæstar byggja á traustum vísindalegum grundvelli. Síðstöðukenningin var helsti keppinautur kenningarinnar um Miklahvell. Samkvæmt henni á alheimurinn hvorki upphaf né endi. Það sem útskýrir útþenslu alheimsins samkvæmt henni er sífelld sköpun efnis. Uppgötvun örbylgju­kliðsins gerði út af við sístöðukenninguna. Kenningin um eilífa útþenslu byggir síðan á hugmyndinni um Miklahvell en gerir ráð fyrir því að óðaþensla alheimsins hafi í raun aldrei hætt og hafi verið í gangi óendanlega langan tíma. Óumflýjanleg afleiðingar þessarar kenningar er að mismunandi alheimar, með mismunandi náttúrulögmál, eru sífellt að verða til (e. multiverse).

Önnur kenning fjallar um sveiflukenndan alheim sem er í grunninn endalaus röð af alheimum sem falla saman og verða til aftur í Miklahvelli. Nýjasta útfærsla kenningarinnar segir að alheimar verði til þegar tvær „himnur“ skella saman í æðri vídd. Að endingu ber að nefna að þyngdarskammtafræði og strengjakenningin bjóða upp á urmul tilgáta um uppruna heimsins. Mögulega er alheimurinn stafræn tilraun, forrit í stórkostlegri tölvu.

Miðað við könnun Siðmenntar er augljóst að margir velta vöngum yfir því hvað átti sér stað fyrir Miklahvell og hvað orsakaði hann. Vísindin munu ekki svara þessum spurningum í bráð, ef nokkurn tíma. Þangað til er hollt að hafa í huga að vísindalegar útskýringar og aðferðir eru háðar takmörkum. Auðmýkt frammi fyrir hinu óþekkta er holl, enda hefur maðurinn ágæta reynslu af því sem virðist í fyrstu óútskýranlegt.