Hvernig á að skipa dómara? Skúli Magnússon skrifar 17. mars 2015 00:00 Í nýlegum tillögum að millidómstigi er gert ráð fyrir grundvallarbreytingu við skipan dómara. Samkvæmt núgildandi reglum tekur fimm manna dómnefnd afstöðu til þess hvaða umsækjandi um dómarastöðu sé hæfastur. Er óheimilt að skipa mann sem nefndin hefur ekki talið hæfastan, nema ráðherra afli samþykkis Alþingis og verður þá viðkomandi samt sem áður að fullnægja hæfisskilyrðum að mati nefndarinnar (t.d. um að teljast hæfur til að gegna embætti í ljósi starfsferils og lögfræðilegrar þekkingar). Með þessu fyrirkomulagi eru nefndinni, sem í sitja tveir menn tilnefndir af Hæstarétti, annar sem formaður, en hinir frá dómstólaráði, Lögmannafélagi Íslands og Alþingi, fengin veruleg áhrif um það hverjir fara með dómsvald í landinu, sumir myndu segja úrslitavald. Í öllu falli hefur ráðherra án undantekninga farið að tillögu nefndarinnar frá því reglurnar tóku gildi árið 2010.Hlutverk dómnefndar takmarkað Samkvæmt hinum nýju tillögum verður hlutverk nýrrar dómnefndar takmarkað við að fjalla um hæfi dómaraefna án þess að tekin sé afstaða til þess hver teljist hæfastur. Þegar um er að ræða hæstaréttardómara ber ráðherra hins vegar að afla samþykkis Alþingis fyrir þeim manni sem hann hyggst leggja til við forseta Íslands að verði skipaður. Á mannamáli þýðir þetta að við skipun héraðsdómara og landsréttardómara (sbr. hið nýja millidómstig) mun ráðherra njóta stóraukins svigrúms til að velja á milli hæfra umsækjenda. Við skipun hæstaréttardómara mun hið sama eiga við, þó þannig að ráðherra þarf að afla stuðnings þingsins. Með hliðsjón af því að hér á landi hefur stjórnmálamenning mótast í kringum meirihlutastjórnir og þingræði (ólíkt t.d. Bandaríkjunum hvaðan fyrirmyndin er líklegast sótt), verður að teljast alls óljóst hversu virkt eftirlit þingsins yrði við þessa ákvörðunartöku ráðherra. Dómstólar gætu endurskoðað lögmæti ákvörðunar ráðherra en aldrei fellt hana úr gildi. Tilhögun við skipun dómara, ekki síst hæstaréttardómara, er í eðli sínu viðkvæmt og flókið mál. Dómstólar og þar með dómarar eiga að vera (og eiga að sýnast vera) sjálfstæðir og óháðir öðrum þáttum valdsins, þ. á m. ríkisstjórn og ráðherrum. Skipun dómara er hins vegar stjórnvaldsákvörðun sem ráðherrar bera ábyrgð á, bæði pólitíska og lagalega, gagnvart Alþingi, jafnvel þegar skipun er formlega á hendi forseta Íslands (sbr. hæstaréttardómara). Samkvæmt grunnreglum íslenskrar stjórnskipunar hlýtur eftirlit og aðhald með ráðherra fyrst og fremst að vera hjá Alþingi sem aftur sækir umboð sitt til þjóðarinnar á grundvelli kosninga. Öflugt aðhald frá faglegri stjórnsýslu, t.d. dómnefnd, svo og ýmissa eftirlitsstofnana er óaðskiljanlegur þáttur lýðræðislegs samfélags, svo ekki sé minnst á umfjöllun fjölmiðla og fræðimanna. Að þessu leyti fela millidómstigstillögurnar í sér hreina afturför sem auk þess samræmist illa alþjóðlegum tilmælum.Ráðherra án aðhalds Það kerfi við skipun dómara sem tíðkaðist fram til ársins 2010 bauð upp á aðhalds- og eftirlitsleysi Alþingis með ráðherra sem gat farið sínu fram, hvað sem tautaði og raulaði. Það segir e.t.v. sína sögu um vandræðaganginn að ferlið við skipun dómara var eitt af þeim atriðum sem Framkvæmdastjórn ESB lýsti áhyggjum yfir á sínum tíma. Með breytingunni árið 2010 var bætt úr þessum göllum með því að taka raunverulegt skipunarvald af ráðherra og fela það að verulegu leyti faglegri stjórnsýslunefnd. Sú leið er ekki hafin yfir gagnrýni með hliðsjón af grunnreglum um reikningsskap og ábyrgð við meðferð framkvæmdavalds. Sú leið að áskilja einfalt meirihluta samþykki þingsins er heldur ekki hafin yfir gagnrýni. Hugsa mætti sér ýmsar aðrar leiðir, t.d. samþykki 2/3 Alþingis (eða eftirlits- og stjórnskipunarnefndar þingsins) við tillögu ráðherra, þó þannig að niðurstaða dómefndar um hvaða umsækjandi teldist hæfastur réði ef ráðherra og þing hefðu ekki komið sér saman um dómaraefni innan ákveðins tíma. Engin myndi efast um aðhald þingsins við þessar aðstæður en jafnvel þetta fyrirkomulag er ekki gallalaust. Allt þarf þetta frekari skoðunar og umræðu við. Það kemur óneitanlega nokkuð á óvart að gert sé ráð fyrir grundvallarbreytingum við skipun dómara sem lið í stofnun millidómstigs. Slík breyting var ekki óhjákvæmilegur þáttur í slíkri tillögugerð. Hvað sem því líður verður mál sem þetta ekki afgreitt nema lagt sé mat á reynslu undangenginna ára og áratuga, ekki aðeins hér á landi heldur einnig erlendis, og allir tiltækir kostir skoðaðir. Einungis að lokinni slíkri athugun getur farið fram nauðsynlegt samráð og umræða um hvaða leið beri að fara. Fyrirliggjandi tillaga getur e.t.v. skoðast sem upphaf slíkrar umræðu en er bersýnilega ófullnægjandi grundvöllur fyrir umsvifalausri breytingu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Alþingi Mest lesið Erum við að lengja dauðann en ekki lífið? Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Verður það að vera Ísrael? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Hver borgar fyrir ódýrar lóðir? Sara Björg Sigurðardóttir Skoðun Mikill munur á aðgengi að líknarmeðferð í Evrópu Kristín Lára Ólafsdóttir Skoðun Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78 Snorri Másson Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson Skoðun Tveir alþingismenn og Gaza Sverrir Agnarsson Skoðun Þögnin sem skapaði ótta – arfleifð Þórarins í Sameyki Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Eru forvarnir í hættu? Dagbjört Harðardóttir Skoðun Sumarið verður nýtt vel til uppbyggingar snjóflóðavarna Jóhann Páll Jóhannsson Skoðun Skoðun Skoðun Tjáningarfrelsi, gagnrýni og Snorri Másson Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að sameinast fjölskyldu sinni Guðrún Brynjólfsdóttir skrifar Skoðun Þögnin sem skapaði ótta – arfleifð Þórarins í Sameyki Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78 Snorri Másson skrifar Skoðun Eru forvarnir í hættu? Dagbjört Harðardóttir skrifar Skoðun Tveir alþingismenn og Gaza Sverrir Agnarsson skrifar Skoðun Hver borgar fyrir ódýrar lóðir? Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Erum við að lengja dauðann en ekki lífið? Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Mikill munur á aðgengi að líknarmeðferð í Evrópu Kristín Lára Ólafsdóttir skrifar Skoðun Sumarið verður nýtt vel til uppbyggingar snjóflóðavarna Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Verður það að vera Ísrael? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson skrifar Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas skrifar Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar Skoðun Tíðaheilbrigði er lykilatriði í jafnrétti kynjanna Berit Mueller skrifar Skoðun Þjóðarmorð – frá orðfræðilegu sjónarmiði Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Þakkir til starfsfólk Janusar Sigrún Ósk Bergmann skrifar Skoðun Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Nokkur orð um stöðuna Dögg Þrastardóttir skrifar Sjá meira
Í nýlegum tillögum að millidómstigi er gert ráð fyrir grundvallarbreytingu við skipan dómara. Samkvæmt núgildandi reglum tekur fimm manna dómnefnd afstöðu til þess hvaða umsækjandi um dómarastöðu sé hæfastur. Er óheimilt að skipa mann sem nefndin hefur ekki talið hæfastan, nema ráðherra afli samþykkis Alþingis og verður þá viðkomandi samt sem áður að fullnægja hæfisskilyrðum að mati nefndarinnar (t.d. um að teljast hæfur til að gegna embætti í ljósi starfsferils og lögfræðilegrar þekkingar). Með þessu fyrirkomulagi eru nefndinni, sem í sitja tveir menn tilnefndir af Hæstarétti, annar sem formaður, en hinir frá dómstólaráði, Lögmannafélagi Íslands og Alþingi, fengin veruleg áhrif um það hverjir fara með dómsvald í landinu, sumir myndu segja úrslitavald. Í öllu falli hefur ráðherra án undantekninga farið að tillögu nefndarinnar frá því reglurnar tóku gildi árið 2010.Hlutverk dómnefndar takmarkað Samkvæmt hinum nýju tillögum verður hlutverk nýrrar dómnefndar takmarkað við að fjalla um hæfi dómaraefna án þess að tekin sé afstaða til þess hver teljist hæfastur. Þegar um er að ræða hæstaréttardómara ber ráðherra hins vegar að afla samþykkis Alþingis fyrir þeim manni sem hann hyggst leggja til við forseta Íslands að verði skipaður. Á mannamáli þýðir þetta að við skipun héraðsdómara og landsréttardómara (sbr. hið nýja millidómstig) mun ráðherra njóta stóraukins svigrúms til að velja á milli hæfra umsækjenda. Við skipun hæstaréttardómara mun hið sama eiga við, þó þannig að ráðherra þarf að afla stuðnings þingsins. Með hliðsjón af því að hér á landi hefur stjórnmálamenning mótast í kringum meirihlutastjórnir og þingræði (ólíkt t.d. Bandaríkjunum hvaðan fyrirmyndin er líklegast sótt), verður að teljast alls óljóst hversu virkt eftirlit þingsins yrði við þessa ákvörðunartöku ráðherra. Dómstólar gætu endurskoðað lögmæti ákvörðunar ráðherra en aldrei fellt hana úr gildi. Tilhögun við skipun dómara, ekki síst hæstaréttardómara, er í eðli sínu viðkvæmt og flókið mál. Dómstólar og þar með dómarar eiga að vera (og eiga að sýnast vera) sjálfstæðir og óháðir öðrum þáttum valdsins, þ. á m. ríkisstjórn og ráðherrum. Skipun dómara er hins vegar stjórnvaldsákvörðun sem ráðherrar bera ábyrgð á, bæði pólitíska og lagalega, gagnvart Alþingi, jafnvel þegar skipun er formlega á hendi forseta Íslands (sbr. hæstaréttardómara). Samkvæmt grunnreglum íslenskrar stjórnskipunar hlýtur eftirlit og aðhald með ráðherra fyrst og fremst að vera hjá Alþingi sem aftur sækir umboð sitt til þjóðarinnar á grundvelli kosninga. Öflugt aðhald frá faglegri stjórnsýslu, t.d. dómnefnd, svo og ýmissa eftirlitsstofnana er óaðskiljanlegur þáttur lýðræðislegs samfélags, svo ekki sé minnst á umfjöllun fjölmiðla og fræðimanna. Að þessu leyti fela millidómstigstillögurnar í sér hreina afturför sem auk þess samræmist illa alþjóðlegum tilmælum.Ráðherra án aðhalds Það kerfi við skipun dómara sem tíðkaðist fram til ársins 2010 bauð upp á aðhalds- og eftirlitsleysi Alþingis með ráðherra sem gat farið sínu fram, hvað sem tautaði og raulaði. Það segir e.t.v. sína sögu um vandræðaganginn að ferlið við skipun dómara var eitt af þeim atriðum sem Framkvæmdastjórn ESB lýsti áhyggjum yfir á sínum tíma. Með breytingunni árið 2010 var bætt úr þessum göllum með því að taka raunverulegt skipunarvald af ráðherra og fela það að verulegu leyti faglegri stjórnsýslunefnd. Sú leið er ekki hafin yfir gagnrýni með hliðsjón af grunnreglum um reikningsskap og ábyrgð við meðferð framkvæmdavalds. Sú leið að áskilja einfalt meirihluta samþykki þingsins er heldur ekki hafin yfir gagnrýni. Hugsa mætti sér ýmsar aðrar leiðir, t.d. samþykki 2/3 Alþingis (eða eftirlits- og stjórnskipunarnefndar þingsins) við tillögu ráðherra, þó þannig að niðurstaða dómefndar um hvaða umsækjandi teldist hæfastur réði ef ráðherra og þing hefðu ekki komið sér saman um dómaraefni innan ákveðins tíma. Engin myndi efast um aðhald þingsins við þessar aðstæður en jafnvel þetta fyrirkomulag er ekki gallalaust. Allt þarf þetta frekari skoðunar og umræðu við. Það kemur óneitanlega nokkuð á óvart að gert sé ráð fyrir grundvallarbreytingum við skipun dómara sem lið í stofnun millidómstigs. Slík breyting var ekki óhjákvæmilegur þáttur í slíkri tillögugerð. Hvað sem því líður verður mál sem þetta ekki afgreitt nema lagt sé mat á reynslu undangenginna ára og áratuga, ekki aðeins hér á landi heldur einnig erlendis, og allir tiltækir kostir skoðaðir. Einungis að lokinni slíkri athugun getur farið fram nauðsynlegt samráð og umræða um hvaða leið beri að fara. Fyrirliggjandi tillaga getur e.t.v. skoðast sem upphaf slíkrar umræðu en er bersýnilega ófullnægjandi grundvöllur fyrir umsvifalausri breytingu.
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar
Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar