Stjórnarskrá Íslands og Evrópumálin eru nátengd umræðuefni. Á þjóðhátíðardaginn kallaði menntamálaráðherra, Illugi Gunnarsson, eftir upplýstri samræðu um Evrópumál. Dagurinn sem ráðherrann valdi er fullkomin tímapunktur til að boða opnari Evrópusamræðu í landinu því dagurinn markaði ekki einungis 70 ára afmæli lýðveldisins heldur líka 70 ára afmæli stjórnarskrárinnar.

Kjarni fullveldisins og ESB
Frá 1994 hafa íslenskar ríkisstjórnir fært okkur nær og nær ESB en fjær og fjær því að geta haft áhrif á þau lög sem við tökum upp. Með aukaaðild að Evrópusambandinu í gegnum EES hefur Ísland veitt ESB svo víðtæk völd yfir innanríkismálum landsins, að það brýtur sennilega gegn stjórnarskránni. Punkturinn er þessi: Eins fjarlægt og menntamálaráðherra vill telja sér trú um að Evrópusambandið sé, þá stendur það svo nærri kjarna íslensks fullveldis að það setur sjálfa stjórnarskrána í uppnám. ESB er ekki eitthvert „langtíburtistan“ – það er partur af hvunndegi allra Íslendinga.

E – hér, B – þar – ESB er alls staðar
Menntamálaráðherra sagði í þjóðhátíðarræðu sinni „að eðli EES og samband þess við ESB er enn fyrst og fremst byggt á viðskiptalegum og fjármálalegum samskiptum“. Þetta er beinlínis rangt. Þótt EES hafi í fyrstu verið hugsað sem verkfæri til að ná fram viðskiptalegum og fjármálalegum markmiðum nær samningurinn í dag inn á flestöll svið íslensks samfélags. EES er miklu meira en fjórfrelsið. EES er t.d.: Mennta- og menningarmál og vísindi og rannsóknir – þetta á menntamálaráðherra að vita – upplýsinga- og fjölmiðlamál, hugverkaréttur og opinber innkaup. EES snertir líka íslensk samgöngumál, réttarvörslu- og grundvallarréttindi, neytenda- og heilsuvernd, svo fátt eitt sé nefnt. En þrátt fyrir víðtæk áhrif á íslenskt samfélag höfum við nær engin tækifæri til að hafa áhrif á þau lög sem við tökum upp á þessum sviðum. Reyndar höfum við í dag mjög lítið um það að segja hvernig EES-samningurinn þróast.

Engin áhrif á framþróun EES
Menntamálaráðherra bendir réttilega á að Evrópusambandið er í stöðugri þróun en láist að nefna að EES breytist samhliða ESB. Ráðherrann skautar líka framhjá því að ræða þá lélegu stöðu sem felst í að vera hjálenda í sambandi sem hefur ótrúlega víðtæk áhrif á daglegt líf Íslendinga. Menntamálaráðherra spyr: „Ætlum við að hoppa upp í þennan vagn, vitandi hvert ferðinni er heitið? Viljum við deila verulegum hluta fullveldis okkar með þeim þjóðum sem mynda evrubandalagið? Samrýmist það hagsmunum og sjálfsmynd okkar Íslendinga í bráð og lengd?“ Ég er spyr á móti: Viljum við halda áfram að hristast í lélegri kerru aftan í ESB-rútunni og hafa í ofanálag engin áhrif á fararstjórnina? Ætlum við að halda áfram að afsala okkur fullveldi til ESB án þess að hafa nokkur áhrif á allan þann fjölda málefnasviða sem við gefum eftir fullveldi okkar á? Ráðherrann hefur rétt fyrir sér, við þurfum að spyrja okkur: Viljum við vera þannig land?

Hinn valkosturinn
Menntamálaráðherra sagði í ræðu sinni: „Við þurfum þá jafnframt að svara eftirfarandi spurningu; hverra annarra kosta eigum við völ á alþjóðavettvangi í alþjóðavæðingunni?“ Spurningunni svarar hann aldrei. Þetta er sama spurning og aðrir fulltrúar stjórnarflokkanna hafa oft fengið. Sennilega hafa þeir oft spurt sig hennar sjálfir. Svarið hafa þeir ekki – enginn þeirra.

Menntamálaráðherra segir að sú staðhæfing að „upplýst umræða um aðild okkar Íslendinga að ESB geti ekki farið fram nema við höfum samning í höndunum […] sé í besta falli villandi og í versta falli bæði röng og jafnvel hættuleg.“ Að menntamálaráðherra Íslands skuli leyfa sér að ala á hræðslu við ESB með því að segja að umræða um aðildarsamning geti verið „hættuleg“ á sama tíma og hann boðar upplýsta umræðu um Evrópumál er í besta falli mótsagnakennt hugsunarleysi en í versta falli óboðleg tilraun til þöggunar. Ég hallast að fyrri kostinum og fagna því að ráðherra boði upplýsta samræðu um Evrópumál og vænti þess að við munum sjá ráðherra menntamála leiða slíka umræðu á opinskáan og upplýstan hátt. Íslenskur almenningur hefur ekkert gagn af yfirklóri stjórnvalda um náin tengsl landsins við ESB, sem verða svo augljós í öllum umræðum um breytingar á stjórnarskránni.