Herdís Þorvaldsdóttir lést á Landsspítalanum þann 1. apríl síðastliðinn. Þá um nóttina lofuðum við barnabörnin henni að halda áfram baráttunni fyrir gróðurvernd og uppgræðslu landsins.
Þegar hún lést ákváðum við í sameiningu að leggja lokahönd á þá blaðagrein sem hún hafði unnið að síðast, rétt eins og við aðstoðuðum hana jafnan við lokayfirlestur á fjölmörgum öðrum greinum. Það má segja að síðustu sex mánuði fyrir andlátið hafi heimildarmyndin „Fjallkonan hrópar á vægð“ og eftirfylgnin við hana haldið ömmu gangandi. Greinina sem hér fylgir skrifaði hún sem svar við gagnrýni á myndina sem hún fjármagnaði úr eigin vasa og lagði alla sína krafta í.
„Því hefur verið haldið fram að í kvikmynd minni „Fjallkonan hrópar á vægð“ megi finna „úreltar fullyrðingar úr gömlum tíma, með nokkra viðmælendur sem tali í frösum og hafi uppi 30 ára gamla umræðu,“ eins og fyrrverandi ráðherra skrifar í Bændablaðið. Því er til að svara að viðmælendur mínir eru ekki nokkrir í myndinni, þeir eru hátt á þriðja tug. Fræðimenn, embættismenn, landeigendur, áhugafólk um landgræðslu og líka bændur.
Allt fólk sem ber hag landsins og jafnvel sauðfjárræktarinnar fyrir brjósti. Nær öllu þessu fólki ber saman um að núverandi fyrirkomulag á beitarstjórnun sé verulega ábótavant, lausaganga búfjár sem almenn regla sé tímaskekkja. Vissulega er þetta 30 ára gömul umræða og reyndar er mun lengra síðan framsýnir menn og konur vöktu máls á nauðsyn þess að gera grundvallarbreytingar á búskaparháttum Íslendinga.
Það væri óskandi að þessi umræða væri löngu úrelt, en svo er því miður ekki. Síðustu áratugi hefur blessunarlega margt breyst til hins betra, fé hefur fækkað ef allra síðustu ár eru undanskilin, veðurfar batnað og bændur almennt orðnir afar meðvitaðir um að ganga ekki um of á gæði landsins.
Sums staðar fer beit og uppgræðsla saman og er það vel. En í skjóli hinnar almennu reglu um lausagöngu þrífast hins vegar búskussar sem eru stétt sinni til skammar. Enn er verið að beita á örfoka land á gosbeltinu, viðkvæmasta svæði landsins, enn á skógrækt og landgræðsla í vök að verjast á svæðum þar sem öllum fræðimönnum ber saman um að engin beit ætti að líðast, enn eiga landeigendur, sumarbústaðareigendur, skógarbændur og aðrir sem ekki kæra sig um að land þeirra sé nýtt undir atvinnustarfsemi annarra undir högg að sækja. Vegna úreltra laga komast fáir aðilar upp með að koma óorði á heila atvinnugrein. Þetta er staðreynd og þessu verða sauðfjárbændur og aðrir búfjáreigendur að taka höndum saman um að breyta og reka af sér slyðruorðið.
Landið njóti vafans Gjarnan er vísað til Gæðastjórnunarinnar og ábyrgðar Landgræðslunnar á ástandi mála, en eins og nýleg dæmi sanna og Landgræðslustjóri hefur marg sagt skortir allar lagaheimildir til þess að grípa inn í þegar mikið liggur við. Eftirlit með því að þær landbótaáætlanir sem lagðar eru til grundvallar í gæðastjórnuninni nái fram að ganga er nær ekkert, og í raun óframkvæmanlegt án þess að leggja út í gríðarlegan aukinn kostnað, fyrir utan það að skussarnir geta einfaldlega sagt sig frá Gæðastjórnuninni ef þeim sýnist svo og haldið áfram uppteknum hætti, hvernig sem ástand landsins er. Það sér það hver sem vill sjá að auðvitað ætti landið okkar að njóta vafans, en ekki búfé.
Afrétti, þjóðlendur, friðað land, fólkvanga, vegstæði, sumarbústaðarlönd og borgarlönd ætti ekki að þurfa að girða af. Nýting lands til beitar ætti að vera skilyrðum háð, ekki óskoraður réttur sem Landgræðslan og aðrir hagsmunaaðilar þurfa af veikum mætti að setja sig upp á móti þegar svo ber undir.
Beitarstjórnun, á meðan lausagangan viðgengst, er vonlaust verkefni. Það er ógerlegt að ætla sér að girða af hvern blett sem á að hlífa. Hluti afréttar getur verið „beitarhæfur“ og hluti hans alls ekki, en sauðfé spyr ekki að því. Það verður að vera hægt að stöðva beitina þar sem í óefni stefnir. Eina skynsamlega heildarlausnin er afnám þessarar gölluðu meginreglu á landinu öllu. Sú lagabreyting er frumforsenda þess að við getum nýtt allar okkar rannsóknir og þekkingu og hlíft landi eða nýtt það með langtímasjónarmið að leiðarljósi svo óflekkaður sómi sé að fyrir bændur landsins og þjóðina alla. Við sem lifum í dag eigum ekki landið okkar, við höfum það að láni frá komandi kynslóðum og okkur ber að leita ýtrustu leiða til að tryggja framtíðarhag þess með óskoruðum hætti. Um það eitt bið ég að við sameinumst.”
Herdís Þorvaldsdóttir, amma okkar, var hvorki „á móti“ búfé né eigendum þeirra - hún var MEÐ náttúrunni, með flóru landsins og fánu. Á langri ævi náði hún að tengjast hinum hæga hjartslætti landsins, sá hverju hægt er að fá áorkað þó hvert einstakt handtak virðist lítilmegnugt. Á hálfri öld líknaði hún vindorfinn melreit við Elliðavatn og umbreytti í skóg. En á sama tíma sá hún gróið land annars staðar umbreytast í auðn. Þrátt fyrir sannfæringu sína um að eitthvað yrði að breytast var amma ekki öfgamanneskja að neinu leyti. Að vísu var hún grænmetisæta að mestu síðustu áratugina en kunni vel að meta íslenskt lambakjöt þegar svo bar undir. Barátta hennar snérist ekki um að útmála bændur landsins sem illvirkja. Heldur vildi hún í raun hefja vegsemd þeirra til virðingar með því að krefja þá og okkur öll um að haga landbúnaðarframleiðslu landsins og skipulagi á skynsaman og sjálfbæran hátt og nýta okkur þekkingu og reynslu frá öðrum þjóðum en þykjast ekki alvitur og alheilög í krafti hefða sem engin rök liggja lengur að baki.
Óbilandi sannfæring Lausaganga búfjár er ekki fyrirkomulag sem Íslendingar hafa búið við frá örófi alda. Landnámsmenn Íslands höfðu um beit og skyldur búfjáreigenda skýr lög og þau lög voru ekki afnumin fyrr en neyð örbirgðar knúði forfeður okkar til örþrifaráða. Nú er öldin önnur og búfjáreigendum engin vorkunn þó hert sé á skilyrðum fyrir landnýtingu. Réttir og fjárgöngur þurfa ekki að leggjast af, sú menning sem fylgir sauðfjárbúskap og atvinnugreininni í heild er engin hætta búin þó landið okkar fái að njóta vafans með afgerandi hætti. Við sem þjóð erum þess umkomin að geta stýrt beitinni og samtímis haldið búfé svo bæði land og þjóð, bændur sem og aðrir þegnar landsins, hafi ábata af um ókomna tíð. Amma mátti oft þola hótanir og orðhvöss bréf frá þeim sem „vildu“ misskilja hennar baráttu en aldrei var hún bitur eða sár út í nokkurn mann. Hún hélt höfði og barðist fyrir þeim málstað sem hún trúði á af yfirvegun og æðruleysi, á sama hátt og hún ræktaði garðinn sinn, nær og fjær, handtak fyrir handtak, grein fyrir grein. Hennar óbilandi sannfæring lá í eftirfarandi hvatningu sem hún samdi sjálfri sér og hafði jafnan í sjónmáli við ritvélina og síðar tölvuna; „Við berum þá skyldu gagnvart afkomendum okkar og náttúrunni sjálfri að skila gróðurþekju og jarðvegi landsins af okkur í betra ásigkomulagi heldur en við tókum við því.” Stöðvum lausagöngu búfjár:
http://stodvumlausagongu.is/ Benedikt Þorri Sigurjónsson Gunnlaug Þorvaldsdóttir Gunnlaugur Egilsson Harpa Fönn Sigurjónsdóttir Hannes Þórður Þorvaldsson Herdís Anna Þorvaldsdóttir Jón Þórarin Þorvaldsson Sylgja Dögg Sigurjónsdóttir Tinna Hrafnsdóttir Ólafur Egilsson

Síðasta grein fjallkonunnar
Skoðun

Hversu mikið er nóg?
Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar

Til þeirra sem fagna
Sigurður Gísli Bond Snorrason skrifar

Að semja er ekki veikleiki – það er forsenda lýðræðis
Elliði Vignisson skrifar

Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum
Þórður Snær Júlíusson skrifar

Sumar og sól – en ekki alltaf sátt í sálinni
Ellen Calmon skrifar

Að flokka hver vinnur og hver tapar
Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar

Hagur hluthafanna alltaf og undantekningarlaust í forgangi
Jón Kaldal skrifar

Má berja blaðamenn?
Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar

Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum
Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar

Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá
Sveinn Rúnar Hauksson skrifar

Samfélagið innan samfélagsins
Sigríður Svanborgardóttir skrifar

Til hamingju Íslendingar með nýja Óperu
Andri Björn Róbertsson skrifar

Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum
Kjartan Páll Sveinsson skrifar

„Oft er flagð undir fögru skinni“
Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar

Orðhengilsháttur og lygar
Elín Erna Steinarsdóttir skrifar

Fjögurra daga vinnuvika – nýr veruleiki?
Sigvaldi Einarsson skrifar

Ráðherra gengur fram án laga
Svanur Guðmundsson skrifar

Hagkvæmur kostur utan friðlands
Jóna Bjarnadóttir skrifar

Gagnsæi og inntak
Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar

Sumargjöf
Þórunn Sigurðardóttir skrifar

Hannað fyrir miklu stærri markaði
Hjörtur J. Guðmundsson skrifar

Grafarvogur framtíðar verður til
Sara Björg Sigurðardóttir skrifar

Málþófið um veiðigjöldin vekur miskunnsama Samverja
Sigurjón Þórðarson skrifar

Menntastefna 2030
Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar

Ágætu fyrrum samstarfsaðilar á Þjóðminjasafni Íslands
Uggi Jónsson skrifar

Ferðamannaþorpin - Náttúruvá
Þóra B. Hafsteinsdóttir skrifar

Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun
Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar

Laxaharmleikur
Jóhannes Sturlaugsson skrifar

Lýðræðið í skötulíki!
Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar

Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!)
Brynjólfur Þorvarðsson skrifar