Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson skrifar 6. júlí 2025 14:00 Stórútgerðin hatar okkur trillukarla og konur eins og pestina. Henni hefur tekist, með hjálp röð hliðhollra ráðherra, að standa í vegi fyrir flestum umbótum sem myndu gera strandveiðikerfið öruggara, manneskjulegra og arðbærara. Þetta er í raun stórfurðulegt, því eini hluti sjávarútvegsins sem nokkur samfélagsleg sátt er um er einmitt strandveiðikerfið. Það væri því rökréttast fyrir sægreifana að leyfa okkur að hirða upp molana sem af gnægtarborði þeirra detta og kaupa sér þannig smá frið. Það er nú öðru nær en hvernig stendur á því að þeir róa öllum árum að útrýma smábátaveiðum? Svarið er þríþætt. Í fyrsta lagi eru smábátar að sýna hvernig hægt er að stunda hagkvæmar veiðar án þess að leggja bæði vistkerfi og brothættar byggðir í rúst. Í öðru lagi hafa sjómenn meira upp úr því að veiða fiskinn fyrir sig sjálfa sem gerir útgerðarmönnum erfiðara fyrir að finna duglegt fólk til að manna skipin. Í þriðja lagi eru það smábátar sem leiða í ljós raunvirði aflans. Hér ætla ég að skoða þriðja atriðið nánar. Fiskmarkaðir og smábátar Áður en fiskmarkaðir komu til 1985 var nánast allur afli seldur innan samþætts reksturs veiða og vinnslu. Gagnsæi á verði var svo til ekkert og smábátar voru oft háðir einum kaupanda. Tilkoma markaða var því eitt stærsta hagsmunamál í sögu smábáta því þeir gerðu trillukörlum kleift að selja aflann sinn án milligöngu samþættra fyrirtækja. Hægt og bítandi óx mörkuðum fiskur um hrygg og urðu þannig að mikilvægri mælistiku á rétt markaðsverð sjávarafla. Í dag er langstærstur hluti afla smábátaflotans seldur á markaði. Nákvæmar tölur liggja ekki fyrir, en ætla má að 70-80% þess fisks sem fer um markaðina komi frá smábátum. Það má því með sanni segja að án okkar væru engir fiskmarkaðir til, sem væri draumastaða stórútgerðarinnar. Fiskmarkaðir og laun sjómanna Ein afleiðing hins aukna gagnsæis í verðmyndun sjávarafla var að laun sjómanna hækkuðu. Á sama tíma og fiskmarkaðir dreifðust um landið var Verðlagsstofa skiptaverðs (VSS) stofnuð til að tryggja réttlátari og gagnsærri skiptingu aflatekna milli sjómanna og útgerðarmanna. Fyrir tilkomu VSS 1984 gátu útgerðir með eigin vinnslu selt sjálfum sinn eigin fisk á hvaða bull verði sem er og borgað sjómönnum lægri hlut. Verðlagsstofuverðið átti því að tryggja að hlutur sjómanna tæki mið af raunverulegu markaðsverði með því að óháður aðili reikni meðalverð sem væri almennt viðurkennt. Verðmyndun á mörkuðum eru lykilgögn í útreikningum VSS. Eitthvað virðist þó hafa klikkað. Verðlagsstofuverðið er iðulega um 25% undir markaðsverði í þorski og um 40% lægra í ýsu. Í fisktegundum sem ekki fara á markað á Íslandi, eins og loðnu, getur verðlagsstofuverð verið hundruðum prósentustiga lægra en sambærilegt markaðsverð í Noregi. Sjómenn eru sem sagt snuðaðir um tugi prósenta í launaumslagi sínu. Það má sýna afstöðu sægreifanna skilning því þeir eru jú að verja eigin hagsmuni. Öllu óskiljanlegra er að hagsmunasamtök sjómanna og skipstjóra skuli verja þetta arðrán með kjafti og klóm. Fiskmarkaðir og veiðigjöld Eins og alþjóð veit þá er allt í járnum á Alþingi út af veiðigjaldafrumvarpi Hönnu Katrínar. Enn og aftur eru það fiskmarkaðir sem gegna lykilhlutverki, því með frumvarpinu á að færa reiknistofn verðlagsstofu yfir í markaðsverð. Það hefur fram að þessu verið hjákátlegt að heyra ýmsa spekinga halda því fram að 7,9 milljarðar (veiðigjöld 2022) séu 33% af 85 milljörðum (hreinn hagnaður sjávarútvegs 2022). Reiknikúnstir þessara spekinga hafa nú verið afhjúpaðar sem blekkingar og blákalt eiginhagsmunapot. Smábátaflotinn er sem sagt grunnstoð þess að hægt sé að reikna sanngjarnt og rétt auðlindagjald. Fiskmarkaðir og SFS Er það þá nokkur furða að kvótakóngarnir hati okkur. Við höldum uppi fiskmörkuðum sem afhjúpar rétt markaðsverð á sjávarafurðum. Þeir þola ekki dagsljósið en vilja ráða því sjálfir á hvaða verði þeir gera upp við sjómenn og skattinn. Þessari fléttu hefur við lýst af innanbúðarmanni þannig að „búa til hagnað innan sölufyrirtækisins þar sem enginn skattur er á hagnað fyrirtækisins. Við teljum Kýpur vera rétta landið. Með því að búa til hagnað innan sölufyrirtækisins Kötlu Seafood getum við lækkað skiptahlut sjómanna og stjórnað betur á hvaða verðum við myndum gera upp … Þetta teljum við nokkuð snyrtilega leið til að draga úr skattgreiðslum.“ Það er því ekki eingöngu hækkun á veiðigjöldum sem stórútgerðin óttast, heldur líka það að sjómenn muni ekki sætta sig við það að vera skildir einir eftir með reikninginn á undirverðlagningu verðlagsstofu. Það vekur furðu að grjótharðir markaðssinnar á borð við SFS og sjálfstæðismenn skuli í þessu tilviki ekki trúa á markaðslögmálin um framboð og eftirspurn heldur leggja allt sitt traust á verðmyndun innan ríkisstofnunar. Ég hef alltaf staðið í þeirri trú að inngrip ríkisins í markaðshagkerfið væri æðsta dauðasynd kapítalismans, en svo virðist ekki vera. Allavegana ekki fyrir sægreifana. Höfundur er trillukarl og formaður Strandveiðifélags Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sjávarútvegur Breytingar á veiðigjöldum Strandveiðar Mest lesið Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) Skoðun Líttupp - ertu að missa af einhverju? Skúli Bragi Geirdal Skoðun Skoðun Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki mamman í hópnum - leiðtoginn í hópnum Katrín Ásta Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rannsóknarnefnd styrjalda Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) skrifar Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard skrifar Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson skrifar Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Kvennabarátta á tímum bakslags Tatjana Latinovic skrifar Skoðun Líttupp - ertu að missa af einhverju? Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson skrifar Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Okur fákeppni og ofurvextir halda uppi verðbólgu Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Óverjandi framkoma við fyrirtæki Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Þegar vitleysan í dómsal slær allt út Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Fræ menntunar – frá Froebel til Jung Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar Skoðun Að hafa trú á samfélaginu Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Sjá meira
Stórútgerðin hatar okkur trillukarla og konur eins og pestina. Henni hefur tekist, með hjálp röð hliðhollra ráðherra, að standa í vegi fyrir flestum umbótum sem myndu gera strandveiðikerfið öruggara, manneskjulegra og arðbærara. Þetta er í raun stórfurðulegt, því eini hluti sjávarútvegsins sem nokkur samfélagsleg sátt er um er einmitt strandveiðikerfið. Það væri því rökréttast fyrir sægreifana að leyfa okkur að hirða upp molana sem af gnægtarborði þeirra detta og kaupa sér þannig smá frið. Það er nú öðru nær en hvernig stendur á því að þeir róa öllum árum að útrýma smábátaveiðum? Svarið er þríþætt. Í fyrsta lagi eru smábátar að sýna hvernig hægt er að stunda hagkvæmar veiðar án þess að leggja bæði vistkerfi og brothættar byggðir í rúst. Í öðru lagi hafa sjómenn meira upp úr því að veiða fiskinn fyrir sig sjálfa sem gerir útgerðarmönnum erfiðara fyrir að finna duglegt fólk til að manna skipin. Í þriðja lagi eru það smábátar sem leiða í ljós raunvirði aflans. Hér ætla ég að skoða þriðja atriðið nánar. Fiskmarkaðir og smábátar Áður en fiskmarkaðir komu til 1985 var nánast allur afli seldur innan samþætts reksturs veiða og vinnslu. Gagnsæi á verði var svo til ekkert og smábátar voru oft háðir einum kaupanda. Tilkoma markaða var því eitt stærsta hagsmunamál í sögu smábáta því þeir gerðu trillukörlum kleift að selja aflann sinn án milligöngu samþættra fyrirtækja. Hægt og bítandi óx mörkuðum fiskur um hrygg og urðu þannig að mikilvægri mælistiku á rétt markaðsverð sjávarafla. Í dag er langstærstur hluti afla smábátaflotans seldur á markaði. Nákvæmar tölur liggja ekki fyrir, en ætla má að 70-80% þess fisks sem fer um markaðina komi frá smábátum. Það má því með sanni segja að án okkar væru engir fiskmarkaðir til, sem væri draumastaða stórútgerðarinnar. Fiskmarkaðir og laun sjómanna Ein afleiðing hins aukna gagnsæis í verðmyndun sjávarafla var að laun sjómanna hækkuðu. Á sama tíma og fiskmarkaðir dreifðust um landið var Verðlagsstofa skiptaverðs (VSS) stofnuð til að tryggja réttlátari og gagnsærri skiptingu aflatekna milli sjómanna og útgerðarmanna. Fyrir tilkomu VSS 1984 gátu útgerðir með eigin vinnslu selt sjálfum sinn eigin fisk á hvaða bull verði sem er og borgað sjómönnum lægri hlut. Verðlagsstofuverðið átti því að tryggja að hlutur sjómanna tæki mið af raunverulegu markaðsverði með því að óháður aðili reikni meðalverð sem væri almennt viðurkennt. Verðmyndun á mörkuðum eru lykilgögn í útreikningum VSS. Eitthvað virðist þó hafa klikkað. Verðlagsstofuverðið er iðulega um 25% undir markaðsverði í þorski og um 40% lægra í ýsu. Í fisktegundum sem ekki fara á markað á Íslandi, eins og loðnu, getur verðlagsstofuverð verið hundruðum prósentustiga lægra en sambærilegt markaðsverð í Noregi. Sjómenn eru sem sagt snuðaðir um tugi prósenta í launaumslagi sínu. Það má sýna afstöðu sægreifanna skilning því þeir eru jú að verja eigin hagsmuni. Öllu óskiljanlegra er að hagsmunasamtök sjómanna og skipstjóra skuli verja þetta arðrán með kjafti og klóm. Fiskmarkaðir og veiðigjöld Eins og alþjóð veit þá er allt í járnum á Alþingi út af veiðigjaldafrumvarpi Hönnu Katrínar. Enn og aftur eru það fiskmarkaðir sem gegna lykilhlutverki, því með frumvarpinu á að færa reiknistofn verðlagsstofu yfir í markaðsverð. Það hefur fram að þessu verið hjákátlegt að heyra ýmsa spekinga halda því fram að 7,9 milljarðar (veiðigjöld 2022) séu 33% af 85 milljörðum (hreinn hagnaður sjávarútvegs 2022). Reiknikúnstir þessara spekinga hafa nú verið afhjúpaðar sem blekkingar og blákalt eiginhagsmunapot. Smábátaflotinn er sem sagt grunnstoð þess að hægt sé að reikna sanngjarnt og rétt auðlindagjald. Fiskmarkaðir og SFS Er það þá nokkur furða að kvótakóngarnir hati okkur. Við höldum uppi fiskmörkuðum sem afhjúpar rétt markaðsverð á sjávarafurðum. Þeir þola ekki dagsljósið en vilja ráða því sjálfir á hvaða verði þeir gera upp við sjómenn og skattinn. Þessari fléttu hefur við lýst af innanbúðarmanni þannig að „búa til hagnað innan sölufyrirtækisins þar sem enginn skattur er á hagnað fyrirtækisins. Við teljum Kýpur vera rétta landið. Með því að búa til hagnað innan sölufyrirtækisins Kötlu Seafood getum við lækkað skiptahlut sjómanna og stjórnað betur á hvaða verðum við myndum gera upp … Þetta teljum við nokkuð snyrtilega leið til að draga úr skattgreiðslum.“ Það er því ekki eingöngu hækkun á veiðigjöldum sem stórútgerðin óttast, heldur líka það að sjómenn muni ekki sætta sig við það að vera skildir einir eftir með reikninginn á undirverðlagningu verðlagsstofu. Það vekur furðu að grjótharðir markaðssinnar á borð við SFS og sjálfstæðismenn skuli í þessu tilviki ekki trúa á markaðslögmálin um framboð og eftirspurn heldur leggja allt sitt traust á verðmyndun innan ríkisstofnunar. Ég hef alltaf staðið í þeirri trú að inngrip ríkisins í markaðshagkerfið væri æðsta dauðasynd kapítalismans, en svo virðist ekki vera. Allavegana ekki fyrir sægreifana. Höfundur er trillukarl og formaður Strandveiðifélags Íslands.
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun
Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar
Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar
Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar
Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar
Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun