Af hverju skiptir vökvagjöf okkur svona miklu máli? Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar 17. ágúst 2025 17:01 Samtökum um POTS á Íslandi barst bréf dagsett 5. ágúst 2025 þar sem fram kemur að Sjúkratryggingar Íslands muni hætta niðurgreiðslu vökvagjafar hjá sérgreinalæknum frá og með 1. október nk. Sjúkratryggingar Íslands og Embætti landlæknis í samstarfi við Heilbrigðisráðuneytið höfðu til skoðunar hvort vökvagjöf vegna POTS væri gagnreynd (e. evidence based) og viðurkennd meðferð, staðfest með samanburðarrannsóknum. Niðurstaða þeirra er að svo sé ekki og því sé engin réttlæting til staðar fyrir umræddri meðferð við POTS. Rétt er að skortur sé á rannsóknum á meðferðinni, sem eitt og sér segir ekki til um árangur en þó hafa verið gerðar rannsóknir sem styðja notkun meðferðarinnar sem tímabundið úrræði. Á Íslandi hefur meira að segja verið gerð meistararannsókn um POTS á Íslandi (2024) þar sem kemur skýrt fram gagnsemi vökvagjafar sem tímabundin meðferð og var í raun eina meðferðin sem sýndi marktækan mun á bata. Við búum í landi þar sem heilbrigðisþjónusta á að vera jöfn og aðgengileg öllum en raunveruleikinn er annar. Of mörg hafa lent í því að fá synjun á þjónustu, heyra að ekki sé rými eða jafnvel að viðkomandi staður vilji ekki veita hana. Þetta er óásættanlegt og brýtur gegn grundvallar hugmyndum um jafnan aðgang að heilbrigðisþjónustu. En hvað nákvæmlega er POTS? POTS (Postural Orthostatic Tachycardia Syndrome) er heilkenni sem veldur röskun í ósjálfráða taugakerfinu. Ósjálfráða taugakerfið (sjálfvirka taugakerfið) er eins og stjórnborð líkamans sem við höfum enga meðvitaða stjórn á. Það sér um að halda jafnvægi á fjölmörgum kerfum sem vinna í bakgrunni allan sólarhringinn. Hjarta- og æðakerfi: stjórnar hjartslætti (hraða og krafti samdráttar), æðavídd (samdrætti og slökun æða), blóðþrýstingi og blóðflæði til líffæra. Til dæmis eykst blóðflæði til vöðva í áreynslu en til meltingar í hvíld. Öndunarkerfi: stjórnar dýpt og hraða öndunar (í samvinnu við öndunarstöðvar í heila) og getur víkkað eða þrengt berkjur í lungum eftir álagi. Meltingarkerfi: stýrir hreyfingu maga og þarma, upptöku næringarefna og hreyfingu ristils og þarma. Þvagkerfi: stjórnar fyllingu og tæmingu þvagblöðru. Innkirtlakerfi (hormónakerfi): hefur áhrif á hormónalosun í nýrnahettum. Þar losar nýrnahettumergur adrenalín og noradrenalín sem stýrir streituviðbrögðum, en nýrnahettubörkur framleiðir meðal annars aldósterón sem sér um salt- og vökvajafnvægi líkamans. Hitastjórnun: hefur áhrif á hitajafnvægi líkamans. Þar stjórnar ósjálfráða taugakerfið samdrætti og útvíkkun æða í húð til að halda hita eða losa hann frá sér, auk þess að stýra svitamyndun. Þ.e. Óútskýrður hiti, sviti eða hita- og kuldatilfinning sem samræmist ekki aðstæðum. Augu og sjón: ósjálfráða kerfið stjórnar augnvöðvum og sjáaldursstærð til að aðlaga sjón að birtu og fókushaldi. Ónæmiskerfi: Stjórnun á blóðflæði og hormónajafnvægi getur kerfið haft óbein áhrif á viðbrögð líkamans við sýkingum eða bólgum. Einkennin geta því verið margvísleg og enginn einn er með nákvæmlega sömu einkenni í sama mæli. Algengustu einkennin eru: Hraður hraðsláttur þegar staðið er upp eða við stöðubreytingar. Svimi og yfirliðstilfinning, sérstaklega við langvarandi standandi stöðu. Þreyta sem er yfirþyrmandi og oft ekki í samræmi við áreynslu. Heilaþoka (brain fog) – minnkuð einbeiting, rugl eða minnisörðugleikar. Mæði, skjálfti og kvíðatilfinning (líkamleg viðbrögð). Óþægindi í meltingu, ógleði eða magaóþægindi. Kaldar hendur og fætur vegna ójafns blóðflæðis. Hiti og sviti sem ekki er í takt við áreynslu. POTS og brenglun í vökvajafnvægi Ósjálfráða taugakerfið hefur meðal annars áhrif á nýrnahettubörkinn, sem framleiðir hormónið aldósterón. Það stjórnar því hversu miklu salti (natríum) og vatni nýrun halda eftir eða losa frá sér. Hjá mörgum með POTS er þessi stjórn brengluð. Líkaminn getur þá losað sig við of mikinn vökva án þess að eiga „varasjóð“ fyrir, sem veldur vökvatapi og við þornum upp. Þegar líkaminn bregst við á þennan hátt verða afleiðingarnar þær að blóðmagn lækkar. Þegar blóðmagn lækkar: púlsinn hækkar (hjartað þarf að dæla hraðar), blóðþrýstingurinn lækkar, einkenni eins og svimi, þreyta og yfirlið verða algeng. Þess vegna er vökvagjöf í æð mikilvægur hluti meðferðar fyrir mörg með POTS. Hún eykur blóðmagn, jafnar blóðþrýsting og gerir einstaklingnum kleift að framkvæma grunnþætti daglegs lífs: komast fram úr rúminu, fara hjálparlaust á salerni, ganga um húsið, komast á milli staða og sinna einföldum daglegum athöfnum. Með vökvagjöf er átt við að saltlausn er gefin beint inn í blóðrásina, yfirleitt 0,9% natríumklóríð (NaCl) eða svokölluð Ringer-lausn. Þessi vökvi inniheldur vatn og sölt í styrk sem líkist því sem finnst í blóði mannsins. Með því að gefa hann í æð fer hann beint inn í blóðrásina og eykur þannig blóðmagn fljótt og örugglega. Hvað gerir vökvinn? Hann eykur heildarblóðmagn, sem léttir álagi af hjartanu og dregur úr hraðslætti. Hann hjálpar til við að jafna blóðþrýsting, þannig að líkaminn bregst ekki eins harkalega við uppréttri stöðu. Hann bætir blóðflæði til heilans og dregur úr svima og yfirliðstilfinningu. Hann skilar sér yfirleitt í aukinni orku og bættri líðan eftir gjöf. Á meðan unnið er að því að ná meira jafnvægi í ósjálfráða taugakerfinu t.d. með endurhæfingu og markvissri meðferð þá getur vökvagjöf skipt sköpum fyrir okkur og í rauninni verið lykillinn að því að einstaklingur geti sinnt sinni endurhæfingu. Því má ekki gleyma að þetta er alltaf móðir, dóttir, systir, frænka eða vinkona okkar sem glímir við svona mikla áskorun í lífinu. Mörg hafa verið rúmliggjandi, ófærir um að sinna sjálfum sér eða öðrum, þurfa aðstoð við athafnir daglegs lífs og jafnvel margar ferðir á bráðamóttöku svo fátt eitt sé nefnt. Mörg hafa fengið tækifæri til þess að verða betri með þeirri meðferð að fá vökva í æð í takmarkaðan tíma. Sem verður til þess að ferðum á bráðamóttöku fækkar, við getum stigið upp úr rúmi, hugsað um okkur sjálf og jafnvel sinnt léttum heimilisverkum. Til þess að ná að sinna öðrum þáttum endurhæfingar sem mælt er með þá þurfum við að geta staðið sjálf upp. Skv. heilsuveru er meðal annars mælt með því að vera í þrýstingsfatnaði: það hjálpar ekki nema þú hafir getuna til þess að klæða þig í fatnaðinn. Á vef heilsuveru er einnig mælt með sjúkraþjálfun. Sjúkraþjálfun er góð endurhæfing en hvað felst í því að fara í sjúkraþjálfun? Við þurfum að geta staðið upp, klætt okkur, burstað tennur, farið hjálparlaust á salernið, farið í skó og jafnvel útiföt, komið okkur á staðinn, sinnt æfingum, komið okkur heim, fara úr fötum og fara í sturtu. Þegar athöfnum er skipt svona niður er þetta heljarinnar verkefni, þá sérstaklega fyrir þann sem hefur jafnvel ekki færnina til þess að fara sjálfur á klósettið. Ef niðurgreiðslu á vökvagjöf verður hætt, missa mörg færnina til þess að sjá um sig sjálf og leggjast í rúmið aftur. Með þessum aðgerðum er verið að gera fólk veikara og búa til álag á kerfið annars staðar. Er það þess virði? Hlekkur á íslenska rannsókn Þrastar Hjálmarssonar. Hlekkur á undirskriftarsöfnun Höfundur er formaður í stjórn samtaka POTS á Íslandi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Mest lesið Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson Skoðun Glerbrotin í ryksugupokanum Kristín Kolbrún Waage Kolbeinsdóttir Skoðun Draghi-skýrslan og veikleikar Íslands Pawel Bartoszek Skoðun Túrverkir og hitakóf – má ræða það í vinnunni? Já endilega! Katrín Björg Ríkarðsdóttir Skoðun Nokkur orð um sérlausn í flugi Birna Sigrún Hallsdóttir,Hrafnhildur Bragadóttir Skoðun Átta mýtur klesstar inn í raunveruleikann - hvað er satt og hvað er logið um gervigreindina? Sigvaldi Einarsson Skoðun Kína mun ekki bjarga Vesturlöndum að þessu sinni Sæþór Randalsson Skoðun Iðjuþjálfun í verki Þóra Leósdóttir Skoðun Stóriðjutíminn á Íslandi er að renna sitt skeið Guðmundur Franklin Jónsson Skoðun Geta öll dýrin í skóginum verið vinir? Steinar Bragi Sigurjónsson Skoðun Skoðun Skoðun Kína mun ekki bjarga Vesturlöndum að þessu sinni Sæþór Randalsson skrifar Skoðun Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson skrifar Skoðun Átta mýtur klesstar inn í raunveruleikann - hvað er satt og hvað er logið um gervigreindina? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Glerbrotin í ryksugupokanum Kristín Kolbrún Waage Kolbeinsdóttir skrifar Skoðun Túrverkir og hitakóf – má ræða það í vinnunni? Já endilega! Katrín Björg Ríkarðsdóttir skrifar Skoðun Draghi-skýrslan og veikleikar Íslands Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Nokkur orð um sérlausn í flugi Birna Sigrún Hallsdóttir,Hrafnhildur Bragadóttir skrifar Skoðun Geta öll dýrin í skóginum verið vinir? Steinar Bragi Sigurjónsson skrifar Skoðun Iðjuþjálfun í verki Þóra Leósdóttir skrifar Skoðun Mannfræðingar á atvinnumarkaði: opið bréf til íslenskra atvinnuveitenda Elísabet Dröfn Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íbúðalán Landsbankans og fyrstu kaupendur Helgi Teitur Helgason skrifar Skoðun Að læra íslensku sem annað mál: ný brú milli íslensku og ensku Guðrún Nordal skrifar Skoðun Hamona Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Ógn og ofbeldi á vinnustöðum – hvað er til ráða Gísli Níls Einarsson skrifar Skoðun Lesum meira með börnunum okkar Steinn Jóhannsson skrifar Skoðun Kynjajafnrétti á ekki að stöðvast við hurð heilbrigðiskerfisins Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Stóriðjutíminn á Íslandi er að renna sitt skeið Guðmundur Franklin Jónsson skrifar Skoðun Núll mínútur og þrjátíuogeittþúsund Grétar Birgisson skrifar Skoðun Barnvæn borg byggist á traustu leikskólakerfi Stefán Pettersson skrifar Skoðun Kirkjur og kynfræðsla Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Ójöfnuður í fjármögnun nýsköpunarverkefna Elinóra Inga Sigurðardóttir skrifar Skoðun „Dánaraðstoð er viðurkenning á sjálfræði sjúklings og mannlegri reisn” Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Þjóð án máls – hver þegir, hver fær að tala? Guðjón Heiðar Pálsson skrifar Skoðun Hvað vilja sumarbústaðaeigendur í Grímsnes- og Grafningshreppi? Bergdís Linda Kjartansdóttir skrifar Skoðun Lýðræði og samfélagsmiðlar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun „Þú þarft ekki að skilja, bara virða“ Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Þetta er ekki tölfræði, heldu líf fólks Sandra B. Franks skrifar Skoðun Stjórnmálaklækir og hræsni Salvör Gullbrá Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Samfélag sem stendur saman Benóný Valur Jakobsson skrifar Skoðun Er biðin á enda? Halla Thoroddsen skrifar Sjá meira
Samtökum um POTS á Íslandi barst bréf dagsett 5. ágúst 2025 þar sem fram kemur að Sjúkratryggingar Íslands muni hætta niðurgreiðslu vökvagjafar hjá sérgreinalæknum frá og með 1. október nk. Sjúkratryggingar Íslands og Embætti landlæknis í samstarfi við Heilbrigðisráðuneytið höfðu til skoðunar hvort vökvagjöf vegna POTS væri gagnreynd (e. evidence based) og viðurkennd meðferð, staðfest með samanburðarrannsóknum. Niðurstaða þeirra er að svo sé ekki og því sé engin réttlæting til staðar fyrir umræddri meðferð við POTS. Rétt er að skortur sé á rannsóknum á meðferðinni, sem eitt og sér segir ekki til um árangur en þó hafa verið gerðar rannsóknir sem styðja notkun meðferðarinnar sem tímabundið úrræði. Á Íslandi hefur meira að segja verið gerð meistararannsókn um POTS á Íslandi (2024) þar sem kemur skýrt fram gagnsemi vökvagjafar sem tímabundin meðferð og var í raun eina meðferðin sem sýndi marktækan mun á bata. Við búum í landi þar sem heilbrigðisþjónusta á að vera jöfn og aðgengileg öllum en raunveruleikinn er annar. Of mörg hafa lent í því að fá synjun á þjónustu, heyra að ekki sé rými eða jafnvel að viðkomandi staður vilji ekki veita hana. Þetta er óásættanlegt og brýtur gegn grundvallar hugmyndum um jafnan aðgang að heilbrigðisþjónustu. En hvað nákvæmlega er POTS? POTS (Postural Orthostatic Tachycardia Syndrome) er heilkenni sem veldur röskun í ósjálfráða taugakerfinu. Ósjálfráða taugakerfið (sjálfvirka taugakerfið) er eins og stjórnborð líkamans sem við höfum enga meðvitaða stjórn á. Það sér um að halda jafnvægi á fjölmörgum kerfum sem vinna í bakgrunni allan sólarhringinn. Hjarta- og æðakerfi: stjórnar hjartslætti (hraða og krafti samdráttar), æðavídd (samdrætti og slökun æða), blóðþrýstingi og blóðflæði til líffæra. Til dæmis eykst blóðflæði til vöðva í áreynslu en til meltingar í hvíld. Öndunarkerfi: stjórnar dýpt og hraða öndunar (í samvinnu við öndunarstöðvar í heila) og getur víkkað eða þrengt berkjur í lungum eftir álagi. Meltingarkerfi: stýrir hreyfingu maga og þarma, upptöku næringarefna og hreyfingu ristils og þarma. Þvagkerfi: stjórnar fyllingu og tæmingu þvagblöðru. Innkirtlakerfi (hormónakerfi): hefur áhrif á hormónalosun í nýrnahettum. Þar losar nýrnahettumergur adrenalín og noradrenalín sem stýrir streituviðbrögðum, en nýrnahettubörkur framleiðir meðal annars aldósterón sem sér um salt- og vökvajafnvægi líkamans. Hitastjórnun: hefur áhrif á hitajafnvægi líkamans. Þar stjórnar ósjálfráða taugakerfið samdrætti og útvíkkun æða í húð til að halda hita eða losa hann frá sér, auk þess að stýra svitamyndun. Þ.e. Óútskýrður hiti, sviti eða hita- og kuldatilfinning sem samræmist ekki aðstæðum. Augu og sjón: ósjálfráða kerfið stjórnar augnvöðvum og sjáaldursstærð til að aðlaga sjón að birtu og fókushaldi. Ónæmiskerfi: Stjórnun á blóðflæði og hormónajafnvægi getur kerfið haft óbein áhrif á viðbrögð líkamans við sýkingum eða bólgum. Einkennin geta því verið margvísleg og enginn einn er með nákvæmlega sömu einkenni í sama mæli. Algengustu einkennin eru: Hraður hraðsláttur þegar staðið er upp eða við stöðubreytingar. Svimi og yfirliðstilfinning, sérstaklega við langvarandi standandi stöðu. Þreyta sem er yfirþyrmandi og oft ekki í samræmi við áreynslu. Heilaþoka (brain fog) – minnkuð einbeiting, rugl eða minnisörðugleikar. Mæði, skjálfti og kvíðatilfinning (líkamleg viðbrögð). Óþægindi í meltingu, ógleði eða magaóþægindi. Kaldar hendur og fætur vegna ójafns blóðflæðis. Hiti og sviti sem ekki er í takt við áreynslu. POTS og brenglun í vökvajafnvægi Ósjálfráða taugakerfið hefur meðal annars áhrif á nýrnahettubörkinn, sem framleiðir hormónið aldósterón. Það stjórnar því hversu miklu salti (natríum) og vatni nýrun halda eftir eða losa frá sér. Hjá mörgum með POTS er þessi stjórn brengluð. Líkaminn getur þá losað sig við of mikinn vökva án þess að eiga „varasjóð“ fyrir, sem veldur vökvatapi og við þornum upp. Þegar líkaminn bregst við á þennan hátt verða afleiðingarnar þær að blóðmagn lækkar. Þegar blóðmagn lækkar: púlsinn hækkar (hjartað þarf að dæla hraðar), blóðþrýstingurinn lækkar, einkenni eins og svimi, þreyta og yfirlið verða algeng. Þess vegna er vökvagjöf í æð mikilvægur hluti meðferðar fyrir mörg með POTS. Hún eykur blóðmagn, jafnar blóðþrýsting og gerir einstaklingnum kleift að framkvæma grunnþætti daglegs lífs: komast fram úr rúminu, fara hjálparlaust á salerni, ganga um húsið, komast á milli staða og sinna einföldum daglegum athöfnum. Með vökvagjöf er átt við að saltlausn er gefin beint inn í blóðrásina, yfirleitt 0,9% natríumklóríð (NaCl) eða svokölluð Ringer-lausn. Þessi vökvi inniheldur vatn og sölt í styrk sem líkist því sem finnst í blóði mannsins. Með því að gefa hann í æð fer hann beint inn í blóðrásina og eykur þannig blóðmagn fljótt og örugglega. Hvað gerir vökvinn? Hann eykur heildarblóðmagn, sem léttir álagi af hjartanu og dregur úr hraðslætti. Hann hjálpar til við að jafna blóðþrýsting, þannig að líkaminn bregst ekki eins harkalega við uppréttri stöðu. Hann bætir blóðflæði til heilans og dregur úr svima og yfirliðstilfinningu. Hann skilar sér yfirleitt í aukinni orku og bættri líðan eftir gjöf. Á meðan unnið er að því að ná meira jafnvægi í ósjálfráða taugakerfinu t.d. með endurhæfingu og markvissri meðferð þá getur vökvagjöf skipt sköpum fyrir okkur og í rauninni verið lykillinn að því að einstaklingur geti sinnt sinni endurhæfingu. Því má ekki gleyma að þetta er alltaf móðir, dóttir, systir, frænka eða vinkona okkar sem glímir við svona mikla áskorun í lífinu. Mörg hafa verið rúmliggjandi, ófærir um að sinna sjálfum sér eða öðrum, þurfa aðstoð við athafnir daglegs lífs og jafnvel margar ferðir á bráðamóttöku svo fátt eitt sé nefnt. Mörg hafa fengið tækifæri til þess að verða betri með þeirri meðferð að fá vökva í æð í takmarkaðan tíma. Sem verður til þess að ferðum á bráðamóttöku fækkar, við getum stigið upp úr rúmi, hugsað um okkur sjálf og jafnvel sinnt léttum heimilisverkum. Til þess að ná að sinna öðrum þáttum endurhæfingar sem mælt er með þá þurfum við að geta staðið sjálf upp. Skv. heilsuveru er meðal annars mælt með því að vera í þrýstingsfatnaði: það hjálpar ekki nema þú hafir getuna til þess að klæða þig í fatnaðinn. Á vef heilsuveru er einnig mælt með sjúkraþjálfun. Sjúkraþjálfun er góð endurhæfing en hvað felst í því að fara í sjúkraþjálfun? Við þurfum að geta staðið upp, klætt okkur, burstað tennur, farið hjálparlaust á salernið, farið í skó og jafnvel útiföt, komið okkur á staðinn, sinnt æfingum, komið okkur heim, fara úr fötum og fara í sturtu. Þegar athöfnum er skipt svona niður er þetta heljarinnar verkefni, þá sérstaklega fyrir þann sem hefur jafnvel ekki færnina til þess að fara sjálfur á klósettið. Ef niðurgreiðslu á vökvagjöf verður hætt, missa mörg færnina til þess að sjá um sig sjálf og leggjast í rúmið aftur. Með þessum aðgerðum er verið að gera fólk veikara og búa til álag á kerfið annars staðar. Er það þess virði? Hlekkur á íslenska rannsókn Þrastar Hjálmarssonar. Hlekkur á undirskriftarsöfnun Höfundur er formaður í stjórn samtaka POTS á Íslandi.
Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson Skoðun
Átta mýtur klesstar inn í raunveruleikann - hvað er satt og hvað er logið um gervigreindina? Sigvaldi Einarsson Skoðun
Skoðun Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson skrifar
Skoðun Átta mýtur klesstar inn í raunveruleikann - hvað er satt og hvað er logið um gervigreindina? Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Túrverkir og hitakóf – má ræða það í vinnunni? Já endilega! Katrín Björg Ríkarðsdóttir skrifar
Skoðun Mannfræðingar á atvinnumarkaði: opið bréf til íslenskra atvinnuveitenda Elísabet Dröfn Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Kynjajafnrétti á ekki að stöðvast við hurð heilbrigðiskerfisins Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun „Dánaraðstoð er viðurkenning á sjálfræði sjúklings og mannlegri reisn” Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Hvað vilja sumarbústaðaeigendur í Grímsnes- og Grafningshreppi? Bergdís Linda Kjartansdóttir skrifar
Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson Skoðun
Átta mýtur klesstar inn í raunveruleikann - hvað er satt og hvað er logið um gervigreindina? Sigvaldi Einarsson Skoðun