Hvenær eiga stjórnvöld að vera afskiptalítil og hvenær ekki? Unnur Hrefna Jóhannsdóttir skrifar 16. nóvember 2023 08:00 Afi minn og amma voru af þeirra kynslóð sem tók öllu af æðruleysi – jafnvel alvarlegu veikindum og örkumlun. Velferðarkerfið var ekki til í þeirri mynd sem við þekkjum það í dag og lífsbaráttan var hörð, eins og hún er enn fyrir marga þjóðfélagshópa. Fyrir rúmum 20 árum tók ég viðtal við afa minn, Svein Samúelsson, en kona hans, móðuramma mín og nafna, Unnur Hrefna Guðmundsdóttir, tók mænusótt þegar skæður mænusóttarfaraldur gekk í Reykjavik 1955-6 og lamaðist, fyrst upp að hálsi en með stífum æfingum og endurhæfingu tókst henna að fá máttinn í efri hluta líkamans, komast heim og hugsa um börnin sín fjögur. Afi sagði mér að amma hafi ekki verið orðmörg um hlutskipti sitt. ,,Henni hefur ugglaust liðið illa þó að hún hafi ekki haft mörg orð um það. Á þessum árum tíðkast ekki að fólk væri að barma sér. Lífsbaráttan var hörð, fátæktin og kreppan var fólki enn í fersku minni.” Afi sagði mér að samfélagið hefði brugðist allt öðruvísi við veikindum þá en nú og verið frekar afskiptalítið gagnvart þeim. „Það var ekkert nýnæmi að fólk veiktist alvarlega, missti mátt og þrek eða örkumlaðist. Berklar höfðu lengi verið landlægir hér sem og aðrir alvarlegir sjúkdómar. Það hafði hver sinn djöful að draga. Á þessum árum var í raun og veru ekki til neitt sem hét velferðarkerfi og því varð hver og einn að finna út úr því hann myndi bjarga sér í lífinu eftir að hafa misst heilsuna, hvort sem það var vegna mænusóttar, annarra veikinda eða slysa.” Það hefur margt breyst í íslensku samfélagi og flestir Íslendingar eru stoltir af sínu góða heilbrigðis- og velferðarkerfi. Á því sviði, eins og flestum öðrum í okkar samfélagi hafa framfarir verið miklar frá því á sjötta áratug síðustu aldar. Við fylgjumst vel með nýjustu tækni og vísindum og í heilbrigðiskerfinu starfar fjöldi fólks með fjölbreytta menntun að baki sem það hefur aflað sér hérlendis eða erlendis. Við vitum einnig að enn veikist fólk, vissulega misalvarlega eða lendir í slysum sem vega að heilbrigði þess. En íslensk stjórnvöld eru afskiptalítil þegar kemur að nokkrum hópum í samfélaginu, hópum sem ekki hafa tök á að sækja sér þjónustu og hjálp í okkar góða heilbrigðiskerfi almennt sökum fátæktar. Þessir hópar eru t.d. öryrkjar, lágtekjufólk, einstæðir foreldrar, einhleypir og í einhverjum tilvikum heimili ungra fullorðinna. Greiðsluþak, sem vernda á fólk fyrir of háum heilbrigðiskostnaði svo allir geti nýtt sér þjónustuna, er of hátt fyrir þessa hópa, jafnvel þótt einhverjum finnist greiðslueyririnn ekki sérlega hár. Íslensk stjórnvöld vita vel af vandanum en kjósa að standa afskiptalítil hjá. Ég ætla aðeins að nefna hér nokkur dæmi sem eru úr könnuninni Lífskjör og heilbrigiðsþjónusta á Íslandi sem Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands gerði fyrir Rúnar Vilhjálmsson prófessor og ÖBÍ réttindasamtök í apríl á þessu ári. Áætluð bein heildarúgjöld heimila öryrkja vegna heilbrigðismála voru rúm 320 þús. kr. árið 2022. Það segir sig sjálft að þegar tekjur eru aðeins um 300 þús á mánuði (ráðstöfunartekjur eftir skatta) eins og hjá öryrkjum og jafnvel fleirum af ofangreindum hópum þá er við ramman reip að draga. Tæp 43% öryrkja frestuðu læknisþjónustu sem þörf var fyrir síðustu 6 mánuðina áður en könnunin var gerð og rúm 26% örykja sótti ekki lyf sem þeim hafði verið ávísað. Nýlega var góðu heilli samið við sérfræðilækna en enn á eftir að semja við sjúkraþjálfara. Ferðir öryrkja til þessara tveggja heilbrigðistétta eru mun fleiri en annarra borgara og kostnaðarinn sem þeir bera sömuleiðis meiri. Því er brýnt að semja við sjúkraþjálfara sem fyrst. Það er ljóst að umtalsverður hópur einstaklinga býr við verulega kostnaðarbyrði vegna heilbrigðisútgjalda og getur ekki nýtt sér okkar góða heilbrigðiskerfi. Við erum fljót að gleyma. Ætla íslensk stjórnvöld virkilega að standa afskiptalítið hjá? En hvað er hægt að gera? Er þetta núverandi kerfi greypt í stein? Langt í frá, ef nokkrir heilar leggja í púkk má áreiðanlega finna gagnlegar lausnir eins og t.d. tekjutengd heilbrigðiskort þannig að enginn ætti að vera í þeirra stöðu að þurfa að neita sér um heilbrigðisþjónustu. Þetta hafa nokkrar þjóðir reynt í Evrópu, t.d. Hollendingar. Í tillögu til þingsályktunar sem lögð var fram á 149. löggjafarþingi 2018-2019 um heilbrigðisstefnu til ársins 2030 kemur fram að ,,almenningur á Íslandi skuli búa við örugga og hagkvæma heilbrigðisþjónustu þar sem aðgengi allra landmanna sé tryggt.” Sú er ekki raunin. Afskiptaleysi stjórnvalda í þessum efnum er því ekki boðlegt. Ef einhvern tímann hefur verið þörf fyrir ríkisafskipti þá er það nú! Höfundur er kennari, blaðamaður og öryrki. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Félagsmál Mest lesið Halldór 24.05.2025 Halldór #blessmeta - önnur grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir Skoðun Tuttugu ár af röddum sem áður voru þaggaðar, og framtíðin er okkar Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Hamas og átökin við Ísrael – hvað er ekki sagt upphátt? Einar G Harðarson Skoðun Stéttarkerfi Halldóra Lillý Jóhannsdóttir Skoðun Daði Már týnir sjálfum sér Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Hvers virði er lambakjöt? Hafliði Halldórsson Skoðun Nú þurfa foreldrar að vera hugrakkir Jón Pétur Zimsen Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Tuttugu ár af röddum sem áður voru þaggaðar, og framtíðin er okkar Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun #blessmeta - önnur grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers virði er lambakjöt? Hafliði Halldórsson skrifar Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Þjóðareign, trú og skattar Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Hamas og átökin við Ísrael – hvað er ekki sagt upphátt? Einar G Harðarson skrifar Skoðun Gjaldfrjálsar máltíðir fyrir leikskólabörn Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Næstu sólarhringar á Gaza skipta sköpum Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Huglæg réttlætiskennd og skattar á verðmætasköpun Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Loksins fær þyrlan heimili fyrir norðan Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Opið bréf til stjórnvalda Elín Ýr Arnar Hafdísardóttir skrifar Skoðun Við skuldum þeim að hlusta Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar Skoðun Alvarleg staða í umhverfi fréttamiðla Rósa Guðbjartsdóttir skrifar Skoðun Stéttarkerfi Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Stöðvum Hamas. Einungis þannig getum við stöðvað hryllinginn á Gaza BIrgir Finnsson skrifar Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Æfingin skapar meistarann! Sigurjón Már Fox Gunnarsson skrifar Skoðun 140 sinnum líklegra að verða fyrir eldingu Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Traust í húfi Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Verðmætasköpun án virðingar Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar Skoðun Daði Már týnir sjálfum sér Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur við náttúruna og sjálfbæra þróun Anna María Ágústsdóttir skrifar Skoðun Aðgerðir gegn mansali í forgangi Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar Skoðun Framtíðin fær húsnæði Ingunn Gunnarsdóttir skrifar Sjá meira
Afi minn og amma voru af þeirra kynslóð sem tók öllu af æðruleysi – jafnvel alvarlegu veikindum og örkumlun. Velferðarkerfið var ekki til í þeirri mynd sem við þekkjum það í dag og lífsbaráttan var hörð, eins og hún er enn fyrir marga þjóðfélagshópa. Fyrir rúmum 20 árum tók ég viðtal við afa minn, Svein Samúelsson, en kona hans, móðuramma mín og nafna, Unnur Hrefna Guðmundsdóttir, tók mænusótt þegar skæður mænusóttarfaraldur gekk í Reykjavik 1955-6 og lamaðist, fyrst upp að hálsi en með stífum æfingum og endurhæfingu tókst henna að fá máttinn í efri hluta líkamans, komast heim og hugsa um börnin sín fjögur. Afi sagði mér að amma hafi ekki verið orðmörg um hlutskipti sitt. ,,Henni hefur ugglaust liðið illa þó að hún hafi ekki haft mörg orð um það. Á þessum árum tíðkast ekki að fólk væri að barma sér. Lífsbaráttan var hörð, fátæktin og kreppan var fólki enn í fersku minni.” Afi sagði mér að samfélagið hefði brugðist allt öðruvísi við veikindum þá en nú og verið frekar afskiptalítið gagnvart þeim. „Það var ekkert nýnæmi að fólk veiktist alvarlega, missti mátt og þrek eða örkumlaðist. Berklar höfðu lengi verið landlægir hér sem og aðrir alvarlegir sjúkdómar. Það hafði hver sinn djöful að draga. Á þessum árum var í raun og veru ekki til neitt sem hét velferðarkerfi og því varð hver og einn að finna út úr því hann myndi bjarga sér í lífinu eftir að hafa misst heilsuna, hvort sem það var vegna mænusóttar, annarra veikinda eða slysa.” Það hefur margt breyst í íslensku samfélagi og flestir Íslendingar eru stoltir af sínu góða heilbrigðis- og velferðarkerfi. Á því sviði, eins og flestum öðrum í okkar samfélagi hafa framfarir verið miklar frá því á sjötta áratug síðustu aldar. Við fylgjumst vel með nýjustu tækni og vísindum og í heilbrigðiskerfinu starfar fjöldi fólks með fjölbreytta menntun að baki sem það hefur aflað sér hérlendis eða erlendis. Við vitum einnig að enn veikist fólk, vissulega misalvarlega eða lendir í slysum sem vega að heilbrigði þess. En íslensk stjórnvöld eru afskiptalítil þegar kemur að nokkrum hópum í samfélaginu, hópum sem ekki hafa tök á að sækja sér þjónustu og hjálp í okkar góða heilbrigðiskerfi almennt sökum fátæktar. Þessir hópar eru t.d. öryrkjar, lágtekjufólk, einstæðir foreldrar, einhleypir og í einhverjum tilvikum heimili ungra fullorðinna. Greiðsluþak, sem vernda á fólk fyrir of háum heilbrigðiskostnaði svo allir geti nýtt sér þjónustuna, er of hátt fyrir þessa hópa, jafnvel þótt einhverjum finnist greiðslueyririnn ekki sérlega hár. Íslensk stjórnvöld vita vel af vandanum en kjósa að standa afskiptalítil hjá. Ég ætla aðeins að nefna hér nokkur dæmi sem eru úr könnuninni Lífskjör og heilbrigiðsþjónusta á Íslandi sem Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands gerði fyrir Rúnar Vilhjálmsson prófessor og ÖBÍ réttindasamtök í apríl á þessu ári. Áætluð bein heildarúgjöld heimila öryrkja vegna heilbrigðismála voru rúm 320 þús. kr. árið 2022. Það segir sig sjálft að þegar tekjur eru aðeins um 300 þús á mánuði (ráðstöfunartekjur eftir skatta) eins og hjá öryrkjum og jafnvel fleirum af ofangreindum hópum þá er við ramman reip að draga. Tæp 43% öryrkja frestuðu læknisþjónustu sem þörf var fyrir síðustu 6 mánuðina áður en könnunin var gerð og rúm 26% örykja sótti ekki lyf sem þeim hafði verið ávísað. Nýlega var góðu heilli samið við sérfræðilækna en enn á eftir að semja við sjúkraþjálfara. Ferðir öryrkja til þessara tveggja heilbrigðistétta eru mun fleiri en annarra borgara og kostnaðarinn sem þeir bera sömuleiðis meiri. Því er brýnt að semja við sjúkraþjálfara sem fyrst. Það er ljóst að umtalsverður hópur einstaklinga býr við verulega kostnaðarbyrði vegna heilbrigðisútgjalda og getur ekki nýtt sér okkar góða heilbrigðiskerfi. Við erum fljót að gleyma. Ætla íslensk stjórnvöld virkilega að standa afskiptalítið hjá? En hvað er hægt að gera? Er þetta núverandi kerfi greypt í stein? Langt í frá, ef nokkrir heilar leggja í púkk má áreiðanlega finna gagnlegar lausnir eins og t.d. tekjutengd heilbrigðiskort þannig að enginn ætti að vera í þeirra stöðu að þurfa að neita sér um heilbrigðisþjónustu. Þetta hafa nokkrar þjóðir reynt í Evrópu, t.d. Hollendingar. Í tillögu til þingsályktunar sem lögð var fram á 149. löggjafarþingi 2018-2019 um heilbrigðisstefnu til ársins 2030 kemur fram að ,,almenningur á Íslandi skuli búa við örugga og hagkvæma heilbrigðisþjónustu þar sem aðgengi allra landmanna sé tryggt.” Sú er ekki raunin. Afskiptaleysi stjórnvalda í þessum efnum er því ekki boðlegt. Ef einhvern tímann hefur verið þörf fyrir ríkisafskipti þá er það nú! Höfundur er kennari, blaðamaður og öryrki.
Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun
Skoðun Tuttugu ár af röddum sem áður voru þaggaðar, og framtíðin er okkar Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar
Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal skrifar
Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar
Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar
Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar
Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar
Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar
Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun