Nú hefur verið upplýst að þáttur Kastljóss frá 27. mars 2012 byggði umfjöllun sína um karfaútflutning Samherja hf. á árunum 2010-2011 á excel-skjali en ekki skýrslu. Hvaða þýðingu hefur það? Við mat á þeirri spurningu verður til þess að líta að þeir sem hafa stundað rannsóknir á sviði íslenskrar fiskveiðistjórnar vita að starfsmenn opinberra stofnana á sviði sjávarútvegs safna saman alls konar upplýsingum um atvinnugreinina í því skyni að auðvelda töku ákvarðana í sínum daglegum störfum. Fyrir fræðimann eða fjölmiðlamann þarf hins vegar að vinna úr slíkum almennum tölulegum upplýsingum til að þær geti haft einhverja merkingu í tilteknu máli eða í ákveðnu samhengi.
Skjalið frá Verðlagsstofu skiptaverðs og villandi framsetning
Yfirlýsing Verðlagsstofu skiptaverðs hinn 12. ágúst sl. varpar ljósi á eðli þess skjals sem vísað var til í áðurnefndum Kastljóssþætti sem skýrslu en í yfirlýsingunni segir m.a.: „Um var að ræða excelskjal sem unnið var af starfsmanni Verðlagsstofu og innihélt tölulegar upplýsingar sem unnar voru upp úr gagnagrunnum Fiskistofu. (...) Ekki var skrifuð sérstök skýrsla af hálfu Verðlagsstofu af þessu tilefni og ekki lagt efnislegt mat á þær upplýsingar sem þarna voru dregnar saman og sendar úrskurðarnefnd.“
Skjalið sem blaðamaður Kastljóss vísaði til á sínum tíma var engin skýrsla því til þess að að framreiða efnið í viðkomandi Kastljósþætti þurfti hann sjálfur að vinna úr tölunum og komast að niðurstöðu. Vísanir í þetta skjal Verðlagsstofu skiptaverðs í sjálfum Kastljóssþættinum var því ekkert annað en leikur fjölmiðlamannsins að hráum tölum sem hann engan veginn setti í samhengi við markaðsaðstæður, gæði afla og svo framvegis. Framsetningin var því í besta falli villandi þar sem fréttamaðurinn gaf til kynna að hann væri að vísa í úrvinnslu gagna hjá sérfræðingum þegar það var hann í raun og veru sem sá um þá úrvinnslu.
Í þessu sambandi er mikilvægt að halda til haga að gerður er greinarmunur á skýrslum og öðrum vinnuskjölum í stjórnsýslunni enda hafa vinnuskjöl ekki að geyma niðurstöður um lyktir máls. Þannig eru slík skjöl undanþegin aðgangi almennings samkvæmt upplýsingalögum. Engu að síður gerði Kastljós heilan þátt sem byggði á „skýrslu Verðlagsstofu skiptaverðs“ og var ítrekað vísað til skjalsins með þessum hætti í þættinum. Það verður að teljast býsna alvarlegt enda til þess fallið að afvegaleiða áhorfendur.
Hinn djúpstæði vandi
Þá komum við að einum djúpstæðum vanda. Sjávarútvegur skiptir verulegu máli á Íslandi en umræður um hann eru oft fastar í pólitískum skotgröfum. Hlutlæg og málefnaleg umræða um þessa atvinnugrein heyrir því til undantekninga. Það er einkar dapurlegt, svo ekki sé fastar að orði kveðið, að ekki sé til staðar sanngjarnari og málefnalegri umfjöllun um þessa grunnatvinnugrein þjóðarbúsins í langöflugasta og stærsta fjölmiðli landsins, ef fjöldi starfsmanna og tekjur eru lagðar til grundvallar. Umfjöllun um sjávarútveg á Ríkisútvarpinu er hins vegar efni í aðra grein og lengri.
Aðalatriðið er að nú er komið á daginn að helsta heimildarskjal Kastljóss, við vinnslu þáttar þar sem settar voru fram alvarlegar ásakanir á hendur nafngreindu útvegsfyrirtæki, var ekki skýrsla heldur excel-skjal sem ekki hafði verið lagt efnislagt mat á innan viðeigandi stjórnsýslustofnunar.
Með hliðsjón af öllum málavöxtum hljóta margir að klára sér í hausnum yfir því að um sama leyti og Kastljóssþátturinn var sýndur hóf Seðlabankinn rannsókn á málefnum áðurnefnds sjávarútvegsfyrirtækisins en sú rannsókn endaði í skurði rúmum sex árum síðar. Þá hafði umtalsverðum tíma og skattfé verið varið í þá rannsókn þótt forsendur fyrir slíku hafi vart verið reistar á traustum forsendum. Það er í þessu ljósi sem ég hvet sem flesta að kynna sér Kastljóssþáttinn frá mars 2012 og lesa svo dóm Hæstaréttar frá 8. nóvember 2018 í máli Seðlabanka Íslands gegn Samherja hf. en hann er aðgengilegur á vef réttarins, mál nr. 463/2017.
Höfundur er lögfræðingur.
