Neytendavernd eða "hagsmunavernd" - Dauðans alvara

Köllum hlutina réttum nöfnum! Fyrir skömmu birtist frétt í Fréttablaðinu um það þegar sonur minn, 16 ára gamall, var fluttur með sjúkrabíl á spítala eftir að hafa drukkið svokallaðan „orkudrykk." Í því tilfelli sem hér um ræðir var alls ekki um að ræða orkudrykk heldur örvandi drykk, drykk sem inniheldur það mikið magn af örvandi efni, koffíni, að hann veldur eitrunum hjá börnum og jafnvel fullorðnum. Það er hins vegar mun vænlegra að selja orkudrykk en örvandi drykk og börn þurfa ekki á örvandi drykkjum að halda.

Að mínu mati fer betur á því að kalla hlutina réttum nöfnum. Ef við köllum drykkina örvandi drykki höfum við betri tilfinningu fyrir því sem um ræðir.

Á vef Matvælastofnunar (MAST) er að finna eftirfarandi texta um svokallaða orkudrykki;

„Drykkir sem neytt er með það að markmiði að ná fram örvandi áhrifum eru almennt kallaðir orkudrykkir. Þetta samheiti er þó villandi þar sem það gefur til kynna að um orkugefandi drykki sé að ræða. Svokallaðir orkudrykkir innihalda samt ekki meiri orku, þ.e. hitaeiningar, en margir aðrir drykkir og í dag eru jafnvel til "light" orkudrykkir sem eru í raun hitaeiningasnauðir. Svokallaðir orkudrykkir innihalda allir koffín og flestir innihalda þar að auki önnur virk efni, svo sem ginseng eða útdrætti (e. extract) úr öðrum plöntum. Auk þess er algengt að þessir drykkir innihaldi vatnsleysanleg vítamín auk tauríns, inositols og glucuronolactons.

Skilgreiningar og reglur

Engin almenn skilgreining er til fyrir svokallaða orkudrykki og innan Evrópu eru hvorki samræmdar reglur um hvaða efni þessir drykkir mega innihalda né í hvaða magni.

Austurríki er eina landið í Evrópu sem hefur skilgreint innihaldsefni og hámark þeirra í orkudrykkjum í sérstakri reglugerð.

Orkudrykkir - almenn matvæli

Svokallaðir orkudrykkir eru ekki svaladrykkir í venjulegum skilningi. Þeir eru í raun hannaðir og framleiddir fyrir sérstakan markhóp með ákveðin áhrif í huga. Þrátt fyrir þetta eru þeir flokkaðir sem almenn matvæli. Þetta þýðir að svokallaðir orkudrykkir eiga að fara eftir reglugerðum sem gilda um almenn matvæli.

Hvaða reglur gilda um koffínmagn?

Engin takmörkun er á magni koffíns í drykkjarvörum á Íslandi. Innihaldi drykkur koffín skal það koma fram í innihaldslýsingu og ef koffín magn er yfir 150 mg/l skal merkja „Inniheldur mikið af koffíni" þannig að það sjáist um leið og heiti vörunnar. Á eftir þeim texta skal í sviga tilgreina hvert magn koffíns er í mg/100 ml.

Koffín í orkudrykkjum

Koffín getur haft ýmis óþægileg áhrif á líðan fólks, svo sem hjartsláttartruflanir, svefnleysi og jafnvel kvíðatilfinningu ef koffíns er neytt í stórum stíl. Börn eru almennt viðkvæmari fyrir koffíni en fullorðið fólk og því þykir neysla koffíns óæskileg fyrir börn."

Einkennin sem sonur minn fékk eru hefðbundin einkenni koffín eitrunar; fyrst aukinn hjartsláttur, skjálfti og mikil örvun eða ofvirkni sem lýsti sér í meðal annars í ósjálfráðum hlátri, hjartslátturinn jókst enn og hjartsláttartruflanir komu svo og mikill svimi og á endanum miklir öndunarerfiðleikar, sem urðu til þess að hann var fluttur á sjúkrahús með sjúkrabíl.

Strax daginn eftir lét ég Matvæðastofnun, Heilbrigðiseftirlit Reykjavíkur og Heilbrigðiseftirlit Hafnarfjarðar- og Kópavogssvæðis vita og óskaði eftir því að viðkomandi drykkur yrði tekinn úr sölu. Erindinu var svo vísað til Heilbrigðiseftirlitsins á Suðurnesjum þar sem innflytjandi drykkjarins var á þeirra svæði.

Varan sem sonur minni keypti heitir RED ROOSTER og er flutt inn af Samkaupum og seld í verslunum þeirra. Um er að ræða eins lítra umbúðir. Í þessari eins lítra flösku eru 300 mg af koffíni en í kaffibolla er til dæmis 50 - 100 mg af koffíni. Í þessari einu flösku er því koffínmagn sem samsvarar mörgum kaffibollum. Eins og fram kemur hér að framan af vef MAST eru engin takmörk fyrir því hversu mikið magn má vera af koffíni í drykkjarvöru á Íslandi. Fæstum þætti hins vegar í lagi að barn drykki marga kaffibolla á dag, hvað þá marga í einu.

Neytendavernd eða „hagsmunavernd"

Þegar lög um matvæli eru skoðuð kemur í ljós að tilgangur þeirra er að tryggja gæði, öryggi og hollustu matvæla og að tryggja að merkingar og aðrar upplýsingar um þau séu réttar og fullnægjandi. Einnig að þannig sé staðið að framleiðslu, innflutningi og sölu matvæla að þau valdi ekki heilsutjóni, þ.e. grunnhugmynd laganna er neytendavernd. Þegar hlutverk Matvælastofnunar er skoðað á vefsíðu stofnunarinnar kemur fram m.a. að stofnunin sinnir þjónustu við neytendur í þeim tilgangi að stuðla að heilnæmi og gæðum matvæla. Þar stendur einnig að verkefni stofnunarinnar sé meðal annars Neytendavernd.

Í reglugerð sem fjallar um merkingu matvæla segir að merking á matvöru skuli vera á íslensku, ensku eða Norðurlandamáli, öðru en finnsku. Ekki er gerður greinarmunur á því hvort um almennar upplýsingar um innihald vörunnar er að ræða eða sérstök varnaðarorð vegna neyslu vörunnar. Á drykknum sem hér um ræðir eru allar merkingar á ensku, einnig varnaðarorðin aftan á umbúðunum. Velta má fyrir sér hvort ekki sé eðlilegt að varúðarmerking á matvöru sé á móðurmáli þess lands sem hún er seld í. Er varúðarmerking á matvælum ekki fyrir alla landsmenn? Er hún eingöngu ætluð þeim sem hafa lært fleiri tungumál en íslensku? Er okkur sama um alla hina? Eru þeir kannski ekki nógu „menntaðir" til að okkur finnist það skipta máli þó matvælin skaði þá? Ég á til dæmis móður sem ekki getur lesið sér til skilnings varúðarmerkingarnar á erlendum tungumálum. Er það þá bara allt í lagi að matvælin skaði hana?

Þar sem koffín er mjög virkt örvandi efni á miðtaugakerfið þykir ástæða til að hafa sérstaka reglugerð sem fjallar um merkingar á vörum sem innihalda koffín. Í þeirri reglugerð er grein sem segir meðal annars að innihaldi drykkir meira magn en 150mg/l beri að setja textann „Inniheldur mikið af koffíni" á merkimiðann þannig að hann beri fyrir augu um leið og heitið á söluvörunni. RED ROOSTER inniheldur helmingi meira koffín eða 300mg/líter.

Merkingin á RED ROOSTER er öll á ensku, einnig varnaðarorðin. Þar kemur fram að varan þyki ekki heppileg fyrir börn og að hún innihaldi mikið magn af koffíni. Það er túlkun viðkomandi yfirvalda á greininni hér að framan að merkingin aftan á flöskunni sé nægjanleg þar sem heiti vörunnar kemur einnig fram þar en er ekki bara á framhlið hennar. Og þar greinir okkur á, mér og yfirvöldum. Mín túlkun er sú að til að hægt sé að segja að varúðar­merkinguna beri við augu um leið og heitið á vörunni hljóti hún að þurfa að vera á framhlið vörunnar, þ.e. þeirri hlið sem látin er snúa fram í hillum verslana. Í einu svarinu sem ég fékk frá heilbrigðisfulltrúa vegna málsins segir: „Þá ber viðvörunarmerkingar fyrir á sama sjónsviði og heiti vörunnar (Vörumerkið) ber fyrir. Þetta er reyndar ekki það sem flestir myndu kalla framhlið flöskunnar, þó erfitt sé að segja hvað er fram og hvað aftur á flösku." Þetta svar verður hver að meta fyrir sig en í mínum huga er það merkimiði umbúða, hvernig sem þær eru í laginu - sem skilgreinir framhlið vörunnar. Í það minnsta eru merkimiðar almennt hannaðir þannig að fólk velkist ekki í vafa um hvað snýr fram og hvað snýr aftur. Það er því ljóst að framleiðandi vörunnar vill ekki hafa varúðarsetninguna á framhlið hennar því það er neikvætt fyrir vöruna.

„Fólk er fífl"

Á tímum olíusamráðsins á Íslandi kom fram setningin „Fólk er fífl" og ég velti því fyrir mér hvort það sé álit löggjafans á okkur neytendum í þessu tilfelli. Ef nafn vörunnar kæmi ekki fram aftan á umbúðunum, þar sem varúðarsetningin er, þá væri hún ólögleg en ef nafn vörunnar er endurtekið aftan á umbúðunum þá er hún í lagi. Hvað er verið að segja okkur neytendum? Að við séum svo mikil fífl að við vitum ekki að merkingar aftan á umbúðum tiltekinnar vöru eigi við viðkomandi vöru nema að nafn hennar komi aftur fyrir þar? Að við séum svo mikil fífl að við höldum að verið sé að fjalla um aðra vöru ef heitið kemur ekki fyrir aftur?

Hér tel ég að framkvæmdavaldið hafi gleymt hlutverki laga um matvæli við túlkun sína, þ.e. neytendaverndinni, en samkvæmt mínum skilningi á lögum og reglugerðum, settum á grundvelli laganna, skal ávallt túlka greinar þeirra í anda þess sem lögunum er ætlað að ná fram eða tryggja, hér matvælalögin og neytendavernd. Samkvæmt túlkuninni hér er ekki verið að tryggja að neytandinn sjái strax varnaðarmerkinguna á matvælum heldur er verið að tryggja söluhagnað innflytjandans og ímynd vörunnar, þ.e. að hann þurfi ekki að leggja í kostnað við merkingu vörunnar með varnaðarorðum og það þykir jú alltaf neikvæðara að vara þurfi sérstaklega við neyslu matvörunnar.

Drykkir/vörur sem ekki þykja heppilegir fyrir börn eða eru ekki ætlaðir börnum og hin „almenna skynsemi".

Hvaða reglur gilda um drykki/vörur sem ekki þykja heppilegar fyrir börn eða eru ekki ætlaðar börnum? Áfengi er selt í sérstökum verslunum, tóbak er geymt „bak við búðarborð" í verslunum en drykkir sem innihalda örvandi efni í magni sem veldur börnum eitrun eru geymdir goskælinum. Þykir okkur það í lagi að börn, sem eru nógu stálpuð til að geta farið sjálf og keypt sér „gosdrykk" hafi um slíka drykki að velja innan um gosdrykkina? Í einu svarinu, sem ég fékk frá heilbrigðisfulltrúa vegna fyrirspurnar um sölu matvöru sem ekki er ætluð börnum, til barna, var sagt að „varðandi sölu matvara til barna sem ekki eru ætlaðar börnum skal ég ekki segja. Það er t.d. ekkert sem bannar að barn undir 18 ára aldri kaupi kaffi. Þó má segja að kaffi sé ekki æskilegt börnum. Hér held ég að hljóti að gilda almenn skynsemi." En er nú líklegt að barn sem fær að fara út í búð án ykkar fylgdar að kaupa sér eitthvað að drekka fari að kaffihillunni og velji sér þar kaffi til að fara með heim og hella uppá? Hvað „almennu skynsemina" varðar hélt ég að börn væru skilgreind sem börn m.a. vegna þess að þau hafa ekki næga þekkingu og/eða þroska til að bera ábyrgð á sér sjálf með alla hluti, svo sem virkni og eitrunarhættu af koffíni í stórum skömmtum.

Til hvers þarf neytendavernd ef hin „almenna skynsemi" er nægjanleg? Í mínum huga hefur þekking á virkni og eiturskömmtum koffíns ekkert með „almenna skynsemi" að gera heldur því á hvaða sviði maður hefur ákveðið að mennta sig. Vegna þess hve vandmeðfarið efni koffín er og hversu lítið af því þarf til að valda eitrunum hjá börnum þá er það mín skoðun að ef neytendavernd á einhvern tíma rétt á sér þá er það í málum sem þessum.

Varúðarmerking á matvöru

Hvað er það sem stýrir því hvaða matvara skuli fá varúðarmerkingu og hvernig þeirri merkingu er háttað? Samkvæmt reglugerð skal til dæmis merkja matvöru sem inniheldur meira en 10% af viðbættum sykuralkóhólum (t.d. Sorbitol) með setningunni „Mikil neysla getur haft hægðalosandi áhrif". Þegar örvandi efni er sett í matvæli, efni sem valda gríðarlegum einkennum vegna áhrifa á miðtaugakerfi, þá þarf ekki að hafa orð á þeim einkennum á umbúðunum. Eru hægðalosandi áhrif matvæla talin miklu alvarlegri einkenni af matvælayfirvöldum en hjartsláttartruflanir, skjálfti, svimi, hækkaður blóðþrýstingur og miklir öndunarerfiðleikar (auk fjölda annarra alvarlegra einkenna)?

Hversu margir einstaklingar hafa verið fluttir á sjúkrahús og þurft að fylgjast með þeim þar, meðan líkaminn er að losa sig við efnið, vegna matvæla sem geta haft hægðalosandi áhrif? Er þetta eðlileg forgangsröðun á varúðarmerkingu matvæla?

Evrópusambands-„GRÝLAN"

Þegar matvælayfirvöld eru spurð um reglur vegna örvandi drykkja og ástæðu þess að lagaramminn er eins meingallaður og hann er bera yfirvöld fyrir sig „Evrópusambands-grýluna" margfrægu. Í svari sem ég fékk frá MAST vegna málsins kemur fram að „þetta séu evrópskar reglur og þær verða með sama hætti í þeirri merkingarreglugerð sem verður gefin út í EB á næstu dögum og tekur gildi hér síðar. Við höfum þó þann möguleika að gera kröfu um að viðvörunarmerkingin sé á íslensku." Og áfram segir: „Nú er verið að vinna að nýjum reglum um hámark koffíns í matvælum hér á landi. Þar höfum við ekki frjálsar hendur því við erum „undir hælnum" á Evrópusambandinu og tillögur sem liggja fyrir eru þannig að þessi drykkur verður leyfilegur áfram." Og mér er væntanlega ætlað að trúa þessu. Ég þekki ekki Evrópu-reglurnar vegna matvæla sem þessara en ég þekki mikið af reglunum vegna lyfja. Og þær reglur fjalla allar um að tryggja öryggi neytandans. Ég hef enga ástæðu til að trúa einhverju öðru um matvælalöggjöfina í Evrópu, henni er ábyggilega ætlað að vera neytendavernd. Yfirleitt byggja þessar reglur á ákveðnum grunnreglum og svo er löndunum heimilt að setja nánari reglur fyrir sig í sínu heimalandi - því hvað annað ætti að skýra upplýsingarnar á vef MAST um að; „innan Evrópu eru hvorki samræmdar reglur um hvaða efni þessir drykkir mega innihalda né í hvaða magni.

Austurríki er eina landið í Evrópu sem hefur skilgreint innihaldsefni og hámark þeirra í orkudrykkjum í sérstakri reglugerð.

Eru upplýsingar á vef MAST ekki réttar eða er Austurríki ekki í ESB? Að bera fyrir sig „Evrópusambands-grýlunni" er eingöngu leið yfirvalda til að frýja sig ábyrgð. Löggjafinn á Íslandi er líklega ekki að nýta sér þau ákvæði sem önnur Evrópulönd gera, tekur bara upp grunnreglurnar og sleppir því að setja frekari vinnu í málið og nýta sér valákvæðin um frekari reglur til að auka hér neytendavernd. Lög og reglur eru mannanna verk og við getum breytt þeim og aðlagað með neytendavernd í huga ef við teljum okkur þurfa þess og höfum vilja til að gera það. Hér með hvet ég að minnsta kosti ráðherra til að skoða málið og segja okkur neytendum svo hvort hann geti gert eitthvað í málinu eða hvort hann sé valdalaus og „undir hælnum" á ESB í þessu máli.

Dauðans alvara

Í sænskri grein sem finna má á vef MAST „Energidryck - farlig eller inte" kemur fram að nokkur dauðsföll ungs fólks megi hugsanlega tengja inntöku svona örvandi drykkja. Hvað með Ísland? Við heyrum í fréttum um andlát ungra einstaklinga, skyndidauða, sem ekki finnast skýringar á. Einstaklingar sem einmitt ættu að vera þeir hraustu vegna íþróttaiðkunar eða líkamsræktar, athafna þar sem gott getur verið að ná sér í aukna orku, t.d. í formi „orkudrykkja". Er notkun örvandi drykkja skoðuð í tengslum við slík mál? Hvort hægt er að sanna slík tengsl veit ég ekki en að sama skapi er í mínum huga mjög ámælisvert af löggjafanum að láta framleiðendur og seljendur slíkra örvandi drykkja njóta vafans en ekki neytendur. Sé um minnsta grun að ræða að örvandi drykkir geti átt þátt í dauðsfalli á neytandinn að njóta vafans, ekki framleiðandinn og söluaðilinn. Eru svona eitranir meiri dauðans alvara en við höfum gert okkur grein fyrir þegar allt er skoðað í samhengi?

Samkaup

Í frétt Fréttablaðsins var haft var samband við Samkaup sem flytur inn og selur drykkinn RED ROOSTER og haft er eftir Benedikt Kristjánssyni, framleiðslustjóra fyrirtækisins: „Að einhver sé fluttur á sjúkrahús eftir að hafa drukkið svona drykk er eitthvað annað en upplýsingaskortur á vörunni."

Sonur minn var fluttur á sjúkrahús vegna þess að ein flaska af þessum drykk inniheldur það stóran skammt af örvandi efni að börn fá eitrun af að drekka það. Einnig kemur fram hjá Benedikt að niðurstaðan sé að öllum lögum um merkingar sé fylgt og því hafi verið ákveðið að aðhafast ekkert frekar í málinu. Hvað er verið að segja við okkur neytendur? Vegna þess að túlkunin á reglugerðinni er ekki með neytendavernd í huga eða að löggjafinn hefur ekki skilgreint reglur um örvandi drykki sem ekki eru ætlaðir börnum finnst forsvarsmönnum Samkaupa í lagi að matvaran þeirra valdi eitrun hjá börnunum okkar. Hvar er ábyrgð innflytjanda og söluaðila sjálfs?

Tilkynningar til Matvælastofnunar

Öll höfum við heyrt frásagnir af börnum og unglingum (og jafnvel fullorðnum) sem hafa fengið eitrunareinkenni vegna þessara örvandi drykkja, þó svo það hafi ekki leitt til sjúkrahúsvistar, en þau tilvik hafa almennt ekki verið tilkynnt til Matvælastofnunar. Til að stofnunin geti gegnt hlutverki sínu og metið skaðsemi vöru á markaði þurfa neytendur að tilkynna slík tilvik, en matvælaeftirlit á meðal annars að byggjast á áhættugreiningu. Því hvet ég neytendur til að tilkynna öll tilvik sem upp koma vegna slíkra drykkja á netfangið mast@mast.is svo stofnunin hafi meira í höndunum fyrir áhættugreiningu en óstaðfestar sögusagnir.

Ákall um hjálp - Stöndum saman neytendur

Hvað er til ráða þegar löggjafinn og framkvæmdavaldið hafa ákveðið að gróði fyrirtækja skipti meira máli en heilsa og jafnvel líf barnanna okkar? Höfum við ekki fengið nóg af því að setja gróðasjónarmiðin í forgang og afleiðingum þess? Stundum er talað um að greiða atkvæði með fótunum. Það getum við neytendur og foreldrar gert með því að beina viðskiptum okkar frá verslunum sem sýna ekki ábyrgð til dæmis varðandi örvandi drykki. Verslum ekki þar sem þykir í lagi að eitra fyrir börnunum okkar, hér Samkaup. Við þurfum það ekki. Sömuleiðis bið ég ykkur að senda tölvupóst á postur@slr.stjr.is, sem er Sjávarútvegs- og landbúnaðarráðuneytið, og tjá ykkur um málið, hvað ykkur finnst um löggjöf sem er túlkuð gegn hagsmunum okkar neytenda, einstaklinganna sem hún á að vernda. Það mun koma okkur öllum á óvart hverju við getum áorkað ef við tökum höndum saman og látum okkur málið varða. HJÁLPUMST AÐ VIÐ AÐ VERNDA BÖRNIN OKKAR.

Regína Hallgrímsdóttir

Móðir, lyfjafræðingur og

áhugamanneskja um neytendavernd.