Fæðuöryggi þjóðar, sláum í klárinn, togum í tauminn Helgi Eyleifur Þorvaldsson skrifar 22. janúar 2025 11:03 Íslenska ríkið setti af stað metnaðarfulla áætlun um eflingu íslenskrar kornræktar í upphafi árs 2024 eftir greiningarvinnu sem hófst árið 2022. Nú skyldi slegið í klárinn. Umræðan spratt upp eftir Úkraínustríð og Covid faraldur. Fæðuöryggi komst aftur á dagskrá ogrödd matvælaframleiðenda var ljáð eyra. Í fyrsta sinn í þrjátíu ár setti ríkið nýja peninga í landbúnað sem ekki var ætlað að slökkva elda vegna vanda í landbúnaðarkerfinu. Tveir milljarðar voru á fimm ára ríkisfjármálaáætlun ætlaðir í eflingu kornræktar, einkum til að hefja aftur kynbætur á korni til að aðlaga það íslenskum aðstæðum og til að styrkja bændur til að fjárfesta í hagkvæmum kornþurrkstöðvum. Bændur höfðu jú sýnt fram á, ár eftir ár, að hægt er að rækta gott korn á Íslandi þótt stuðningskerfið hafi skort. Hugmyndin var sú að smám saman myndi lager þjóðarinnar fyllast af innlendu byggi, hveiti og höfrum og við yrðum sjálfum okkur nóg. Margt styður þetta, en færa má rök fyrir því að um aldamót hafi besta ræktarland heimsins klárast og því þörf á að færa ræktun á norðlægari slóðir. Mörg ríki leggja í sambærilega vinnu enda vilja flest ríki vera sjálfstæð um alla þá matvælaframleiðslu sem þau geta. Það sama á við um orkuöflun en matvæli eru jú lítið annað en orka. Á Íslandi búum við svo vel að eiga yfir að ráða nauðsynlegum úrvinnslustöðvum fyrir korn. Korn þarf í flestum tilfellum að vinna áfram til að mynda úr því enn frekari verðmæti. Þarna ber helst að nefna fóðurgerðarstöðvar, brugghús og ein hveitimylla. Öll eru þessi félög rekin af einkaaðilum. Þessi fyrirtæki búa til verðmæti sem ríkið nýtur góðs af. Þau skapa störf, þau greiða af innlendum lánum og tryggingum, þau nota innlenda græna orkugjafa. Þau búa til meiri verðmæti innanlands. Ef þessa innviði skortir er erfitt að vinna úr hráefnum sem búin eru til. Þessu má líkja við að kúabændur hefðu enga mjólkurafurðastöð sem vinnur hráefnið áfram til endanota. Myllan og Dominos kaupa ekki hveitikorn af bændum. Það þarf að vera malað og sekkjað, gæðaúttekt þarf að framkvæma og stöðugt eftirlit þarf að vera til staðar. Eina hveitimylla landsins, Kornax, er nú að loka af því þeim er sagt upp húsaleigusamningi við Faxaflóahafnir, en samkvæmt fréttum er það gert í öryggisskyni. Verksmiðjan er gömul, stór og samsett og því ómögulegt að taka hana í sundur og flytja. Eigandinn, fyrirtækið Lífland, vill byggja nýja verksmiðju á Grundartanga þar sem fyrirtækið starfrækir kjarnfóðurverksmiðju sem framleiðir kjarnfóður fyrir dýr. Mikil samlegð er fólgin í að reka hveitimyllu og fóðurstöð á sama stað til að fullnýta flutningsgetu skipa. Korn er þá geymt á sama stað sem bíður úrvinnslu. Skipsfarmar eru geymdir í sílóum sem mynda öryggislager þjóðarinnar af korni. Hveitiklíð sem fellur til við hveitimölun, þegar klíðið er tekið af hveitikorninu, er svo nýtt í kjarnfóður fyrir dýr. Starfsmannaaðstaða samnýtist og svo má lengi telja fleiri samlegðaráhrif. Ný verksmiðja er dýr og framlegð þunn. Ef ætlunin er að byggja þannig að reksturinn beri sig verður að líta í öll horn. Eigandinn hefur komist að því að nauðsynlegt sé að byggja þar sem samlegðaráhrif séu fullnýtt. En hér togar ríkið í tauminn. Tölvan segir nei. Evrópureglugerð bannar matvælaframleiðslu til manneldis á fyrirhuguðum stað á Grundartanga. Ítarlegar mælingar gerðar af óháðum aðilum og hinu opinbera sýna fram á minna magn af óæskilegum efnum í andrúmslofti á þessu svæði heldur en þar sem verksmiðjan stendur nú í Reykjavík. Að auki færi framleiðslan fram í lokuðu kerfi svo loftgæðin myndu skipta ennþá minna máli. En tölvan segir bara nei. Reglugerðin segir bara nei og þar við situr. Að vísu verður reglugerðin líklega einhvertíma endurskoðað, en það er of seint. Einkaframtakið vill styðja við íslenska framleiðslu, vill auka fæðuöryggi þjóðarinnar, en þá togar ríkið í taumana um leið og það slær í. Niðurstaðan er sorglegur endir á farsælli framleiðslu Kornax sem geymdi öryggislager þjóðarinnar. Ríkið hefði frekar þurft að veita hvata til að stækka þann lager frekar en hitt. Eigandinn fær þau skilaboð, eftir ítrekaðar tilraunir, að eina leiðin sé að kæra Heilbrigðiseftirlitið sem þetta bannar. Hversu langt þarf einkaframtakið að ganga til að sinna slíku þjóðþrifamáli? Kerfið á að virka og greiða götu svona framtaks. Hvers vegna er ekki frekar spurt, hvað getum við gert til að aðstoða og styðja það að þessi framleiðsla fái þrifist? Höfundur er aðjúnkt og brautastjóri við Landbúnaðarháskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Matvælaframleiðsla Mest lesið Halldór 4.10.2025 Halldór Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Skoðun Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Sjá meira
Íslenska ríkið setti af stað metnaðarfulla áætlun um eflingu íslenskrar kornræktar í upphafi árs 2024 eftir greiningarvinnu sem hófst árið 2022. Nú skyldi slegið í klárinn. Umræðan spratt upp eftir Úkraínustríð og Covid faraldur. Fæðuöryggi komst aftur á dagskrá ogrödd matvælaframleiðenda var ljáð eyra. Í fyrsta sinn í þrjátíu ár setti ríkið nýja peninga í landbúnað sem ekki var ætlað að slökkva elda vegna vanda í landbúnaðarkerfinu. Tveir milljarðar voru á fimm ára ríkisfjármálaáætlun ætlaðir í eflingu kornræktar, einkum til að hefja aftur kynbætur á korni til að aðlaga það íslenskum aðstæðum og til að styrkja bændur til að fjárfesta í hagkvæmum kornþurrkstöðvum. Bændur höfðu jú sýnt fram á, ár eftir ár, að hægt er að rækta gott korn á Íslandi þótt stuðningskerfið hafi skort. Hugmyndin var sú að smám saman myndi lager þjóðarinnar fyllast af innlendu byggi, hveiti og höfrum og við yrðum sjálfum okkur nóg. Margt styður þetta, en færa má rök fyrir því að um aldamót hafi besta ræktarland heimsins klárast og því þörf á að færa ræktun á norðlægari slóðir. Mörg ríki leggja í sambærilega vinnu enda vilja flest ríki vera sjálfstæð um alla þá matvælaframleiðslu sem þau geta. Það sama á við um orkuöflun en matvæli eru jú lítið annað en orka. Á Íslandi búum við svo vel að eiga yfir að ráða nauðsynlegum úrvinnslustöðvum fyrir korn. Korn þarf í flestum tilfellum að vinna áfram til að mynda úr því enn frekari verðmæti. Þarna ber helst að nefna fóðurgerðarstöðvar, brugghús og ein hveitimylla. Öll eru þessi félög rekin af einkaaðilum. Þessi fyrirtæki búa til verðmæti sem ríkið nýtur góðs af. Þau skapa störf, þau greiða af innlendum lánum og tryggingum, þau nota innlenda græna orkugjafa. Þau búa til meiri verðmæti innanlands. Ef þessa innviði skortir er erfitt að vinna úr hráefnum sem búin eru til. Þessu má líkja við að kúabændur hefðu enga mjólkurafurðastöð sem vinnur hráefnið áfram til endanota. Myllan og Dominos kaupa ekki hveitikorn af bændum. Það þarf að vera malað og sekkjað, gæðaúttekt þarf að framkvæma og stöðugt eftirlit þarf að vera til staðar. Eina hveitimylla landsins, Kornax, er nú að loka af því þeim er sagt upp húsaleigusamningi við Faxaflóahafnir, en samkvæmt fréttum er það gert í öryggisskyni. Verksmiðjan er gömul, stór og samsett og því ómögulegt að taka hana í sundur og flytja. Eigandinn, fyrirtækið Lífland, vill byggja nýja verksmiðju á Grundartanga þar sem fyrirtækið starfrækir kjarnfóðurverksmiðju sem framleiðir kjarnfóður fyrir dýr. Mikil samlegð er fólgin í að reka hveitimyllu og fóðurstöð á sama stað til að fullnýta flutningsgetu skipa. Korn er þá geymt á sama stað sem bíður úrvinnslu. Skipsfarmar eru geymdir í sílóum sem mynda öryggislager þjóðarinnar af korni. Hveitiklíð sem fellur til við hveitimölun, þegar klíðið er tekið af hveitikorninu, er svo nýtt í kjarnfóður fyrir dýr. Starfsmannaaðstaða samnýtist og svo má lengi telja fleiri samlegðaráhrif. Ný verksmiðja er dýr og framlegð þunn. Ef ætlunin er að byggja þannig að reksturinn beri sig verður að líta í öll horn. Eigandinn hefur komist að því að nauðsynlegt sé að byggja þar sem samlegðaráhrif séu fullnýtt. En hér togar ríkið í tauminn. Tölvan segir nei. Evrópureglugerð bannar matvælaframleiðslu til manneldis á fyrirhuguðum stað á Grundartanga. Ítarlegar mælingar gerðar af óháðum aðilum og hinu opinbera sýna fram á minna magn af óæskilegum efnum í andrúmslofti á þessu svæði heldur en þar sem verksmiðjan stendur nú í Reykjavík. Að auki færi framleiðslan fram í lokuðu kerfi svo loftgæðin myndu skipta ennþá minna máli. En tölvan segir bara nei. Reglugerðin segir bara nei og þar við situr. Að vísu verður reglugerðin líklega einhvertíma endurskoðað, en það er of seint. Einkaframtakið vill styðja við íslenska framleiðslu, vill auka fæðuöryggi þjóðarinnar, en þá togar ríkið í taumana um leið og það slær í. Niðurstaðan er sorglegur endir á farsælli framleiðslu Kornax sem geymdi öryggislager þjóðarinnar. Ríkið hefði frekar þurft að veita hvata til að stækka þann lager frekar en hitt. Eigandinn fær þau skilaboð, eftir ítrekaðar tilraunir, að eina leiðin sé að kæra Heilbrigðiseftirlitið sem þetta bannar. Hversu langt þarf einkaframtakið að ganga til að sinna slíku þjóðþrifamáli? Kerfið á að virka og greiða götu svona framtaks. Hvers vegna er ekki frekar spurt, hvað getum við gert til að aðstoða og styðja það að þessi framleiðsla fái þrifist? Höfundur er aðjúnkt og brautastjóri við Landbúnaðarháskóla Íslands.
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun